Τι είναι τα μοντέλα αναπηρίας;

Στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την αναπηρία, δεν υπάρχει μόνο μία απάντηση. Υπάρχουν διαφορετικά μοντέλα – τρόποι σκέψης – που καθορίζουν πώς περιγράφουμε την εμπειρία της αναπηρίας, πώς φτιάχνουμε νόμους, πώς σχεδιάζουμε κτίρια, πώς γράφουμε ιστορίες.

🔹 Το Ιατρικό/Ατομικό Μοντέλο: Θεωρεί ότι το «πρόβλημα» είναι το σώμα ή το μυαλό του ατόμου. Η λύση αναζητείται στην «αποκατάσταση» ή τη φροντίδα.

🔹 Το Κοινωνικό Μοντέλο: Μεταθέτει το πρόβλημα από το άτομο στην κοινωνία. Η αναπηρία δεν είναι η βλάβη, αλλά η απουσία πρόσβασης, τα εμπόδια, οι αποκλεισμοί.

🔹 Το Βιωματικό Μοντέλο (πρότασή μας): Γεννιέται από τη διαπίστωση ότι η κοινωνία προσάπτει «αναπηρία» σε καθετί που δεν της μοιάζει: στις γυναικείες φωνές, στις μη λευκές ταυτότητες, στα σώματα με βλάβες ή διαφοροποιήσεις. Η αναπηρία δεν είναι πάντα ο τραυματισμένος μυς. Είναι το βλέμμα που τραυματίζει.
Ξεκινά από την εμπειρία. Δεν προσπαθεί να εξηγήσει την αναπηρία, αλλά να ζήσει μαζί της, να τη δει ως συνθήκη συνύπαρξης – όχι ως ατομική «ατυχία» ή κοινωνική «ανωμαλία».

💡 Η δική μας Οπτική

Για εμάς, η λέξη «αναπηρία» δεν περιγράφει ανθρώπους· περιγράφει τα εμπόδια που τους αποκλείουν. Όπως δείχνει και η παρακάτω εικόνα:

Δεν στοχεύουμε να καταρρίψουμε αντιλήψεις με επιθετικότητα. Ούτε να προσβάλλουμε όσους δεν έχουν ακόμα κατανοήσει τη συλλογική φύση της αναπηρίας.
Θέλουμε να χτίσουμε νέες αντιλήψεις, βασισμένες σε εργαλεία, ιδέες, τέχνη και λόγο.
Και το μπορούμε, γιατί βιώνουμε τις βλάβες μας, τις αγαπάμε, και δημιουργούμε στον καμβά τους.

👁 Μια φράση που συνοψίζει όλη μας τη θέση:

Η αναπηρία δεν είναι το άτομο. Είναι το εμπόδιο. Είναι η σκάλα, όχι το αμαξίδιο.

ΑΝΑΠΗΡΙΑ Ή ΒΛΑΒΗ

Όπως το βλέπουμε κι εμείς στο akako.gr, δεν είναι το άτομο που κουβαλάει την αναπηρία — είναι η κοινωνία που την επιβάλλει. Αυτή τη θεμελιώδη διάκριση έθεσε πρώτος ο Mike Oliver. Ο επίτιμος Καθηγητής των Σπουδών περί Αναπηρίας Mike Oliver, ήταν ο πρώτος που καθόρισε και έκανε ευρέως γνωστό τον διαχωρισμό βλάβης και αναπηρίας. Δηλαδή, ότι είναι τα δομικά εμπόδια, όπως η έλλειψη ραμπών για παράδειγμα, που ευθύνονται για τα δεινά της αναπηρίας και όχι οι βλάβες του ανθρώπου. Επομένως, αυτό που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και ονομάζουν αναπηρία, δεν παίζει κανένα ρόλο στο πού μπορώ να είμαι και πού όχι, στο τι μπορώ να κάνω και τι όχι, εγώ ως άνθρωπος με κινητικές βλάβες και χρήστης αμαξιδίου. Είναι οι δομές, ο καθοριστικός παράγοντας που με εμποδίζει, όχι οι βλάβες μου, όχι η πάθησή μου.

Η κοινωνία βολεύεται στο να θεωρεί τον άνθρωπο με τις βλάβες, ως τον ανάπηρο με το μεγαλείο ψυχής, αλλά και την τραγική μοίρα. Την βολεύει γιατί δεν ανταποκρίνεται στο προφίλ του χρήσιμου εργάτη, γιατί η κοινωνία πρέπει να δουλέψει για αυτόν και όχι αυτός για την κοινωνία, πριν μπορέσει να είναι παραγωγικός. Εδώ συναντάμε την ταξική διάκριση, που για εμάς αποτελεί τη βάση κάθε είδους ρατσισμού.

ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΜΟΝΤΈΛΑ

Υπάρχουν δύο θεμελιώδη σημεία που πρέπει να γίνουν κατανοητά σχετικά με το ατομικό μοντέλο της αναπηρίας. Πρώτον, εντοπίζει το «πρόβλημα» της αναπηρίας μέσα στο άτομο και δεύτερον θεωρεί τις αιτίες αυτού του προβλήματος τους λειτουργικούς περιορισμούς ή τις ψυχολογικές απώλειες, που υποτίθεται ότι προκύπτουν από την αναπηρία. Αυτά τα δύο σημεία υποστηρίζονται από αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί «θεωρία της προσωπικής τραγωδίας της αναπηρίας», η οποία υποδηλώνει, ότι η αναπηρία είναι ένα τρομερό τυχαίο γεγονός που συμβαίνει τυχαία σε άτυχα άτομα. Φυσικά, τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερο ψέμα από αυτό. 

Η γένεση, η ανάπτυξη και η διατύπωση του κοινωνικού μοντέλου της αναπηρίας από τα ίδια τα άτομα με αναπηρία, είναι μια απόρριψη όλων αυτών των θεμελιωδών αρχών (Oliver 1990). Δεν αρνείται το πρόβλημα της αναπηρίας, αλλά το τοποθετεί ευθέως μέσα στην κοινωνία. Δεν είναι οι ατομικοί περιορισμοί οποιουδήποτε είδους η αιτία του προβλήματος, αλλά η αποτυχία της κοινωνίας να παρέχει τις κατάλληλες υπηρεσίες και να διασφαλίζει επαρκώς τις ανάγκες των ατόμων με αναπηρία, να λαμβάνονται πλήρως υπόψη στην κοινωνική της οργάνωση. Επιπλέον, οι συνέπειες αυτής της αποτυχίας δεν είναι απλές και δε συμβαίνουν τυχαία σε μεμονωμένα άτομα, αλλά συστηματικά στα άτομα με αναπηρία ως ομάδα, που τη βιώνουν όχι ως προσωπικό φορτίο, αλλά ως κοινή συνθήκη που τους συνδέει μέσα από το βίωμα. Αυτό είναι και το θεμέλιο του Βιωματικού Μοντέλου που προτείνουμε.

Σε αυτό ακριβώς το σημείο συναντιέται η εμπειρία της αναπηρίας με τις εμπειρίες των γυναικών, των μεταναστών, των φτωχών, των τρανς προσώπων, όλων εκείνων που τολμούν να υπάρχουν έξω από τον κανόνα. Το Βιωματικό Μοντέλο, που προτείνουμε, δεν βλέπει την αναπηρία ως μεμονωμένη συνθήκη αλλά ως τομή ανάμεσα σε όλες τις μορφές κοινωνικής απόρριψης. Και επιλέγει να σταθεί εκεί: στη ρωγμή. Όχι για να τη θεραπεύσει, αλλά για να τη φωτίσει.

Κωνσταντίνος Σύρμος