Ζακ Ρανσιέρ: Η Διακυβέρνηση της Τύχης
(απομαγνητοφώνηση/επιμέλεια: Κωνσταντίνος Σύρμος)
Η κρίση
Αυτό που αποκαλείται κρίση περιλαμβάνει πολλά πράγματα. Όντως υπάρχει η χρηματοπιστωτική κρίση, που σχετίζεται με το πόσο τα χρηματοπιστωτικά συμφέροντα κυβερνούν τον κόσμο. Στην συνέχεια, υπάρχει ένας τρόπος να κατασκευάζουμε τον κόσμο μας, ως ένα κόσμο σε κρίση. Τρόπον τινά, σαν να δεσπόζει ο τρόπος αυτός τελικά, πάνω από την πραγματικότητα της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Γνωρίζουμε ότι η έννοια της κρίσης είναι μια ιατρική έννοια και όχι οικονομική. Και φυσικά αν υπάρχει κρίση, αυτό σημαίνει ύπαρξη ασθένειας. Αν υπάρχει ασθένεια, τότε απαιτούνται γιατροί! Θα παρατηρήσατε πως η γλώσσα της παθολογίας έχει εισβάλει πλήρως στον λόγο των κυβερνώντων. Εξηγούν για παράδειγμα, ότι αν οι Γάλλοι ή οι Έλληνες, ακόμα και οι Άγγλοι (ναι και αυτοί μπορεί να γίνουν βίαιοι κάποιες φορές –το βλέπουμε τώρα) κατέβουν στους δρόμους βίαια, τότε είναι άρρωστοι. Το κάνουν επειδή ανησυχούν για το μέλλον και ούτω καθεξής. Όμως όχι, κατεβαίνουν στους δρόμους, διότι βασικά, διαφωνούν με τον τρόπο διαχείρισης των δικών τους υποθέσεων και των υποθέσεων του κόσμου. Μας λένε υπάρχει κρίση, έτσι η κρίση μας επηρεάζει όλους γι’ αυτό είμαστε αλληλέγγυοι ο ένας με τον άλλον. Όλες οι οικονομίες αλληλοσυνδέονται και συνεπώς, υπάρχουν δεδομένα που δεν μπορούμε να αποφύγουμε. Είναι σαφές ότι, εάν ένα κράτος δεν μπορεί να προβεί στην αναχρηματοδότηση των τραπεζών του, που έχουν κάνει επικίνδυνες επενδύσεις, είναι αναγκαίο να γίνουμε αλληλέγγυοι και να πληρώσουμε τα σπασμένα. Δηλαδή, να πληρώσουμε τα χρέη του κράτους, που είναι αρχικά τα χρέη των τραπεζών, με τη μορφή μείωσης των κοινωνικών παροχών και με μείωση των διαθέσιμων θέσεων εργασίας. Θα έλεγα ότι περί αυτού πρόκειται, η κρίση είναι εδώ για να μας πει ότι είμαστε αλληλοεξαρτώμενοι και δεν έχουμε κανένα τρόπο να κάνουμε κάτι άλλο από αυτό που κάνουμε. Η μεγάλη λέξη είναι: μεταδημοκρατία. Η μεγάλη έννοια της συναίνεσης είναι: δεν υπάρχει τίποτα άλλο που μπορούμε να κάνουμε από ό,τι κάνουμε «Εμείς», οι κυβερνώντες φυσικά.
Αυτό που αποκαλείται κρίση περιλαμβάνει πολλά πράγματα. Όντως υπάρχει η χρηματοπιστωτική κρίση, που σχετίζεται με το πόσο τα χρηματοπιστωτικά συμφέροντα κυβερνούν τον κόσμο. Στην συνέχεια, υπάρχει ένας τρόπος να κατασκευάζουμε τον κόσμο μας, ως ένα κόσμο σε κρίση. Τρόπον τινά, σαν να δεσπόζει ο τρόπος αυτός τελικά, πάνω από την πραγματικότητα της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Γνωρίζουμε ότι η έννοια της κρίσης είναι μια ιατρική έννοια και όχι οικονομική. Και φυσικά αν υπάρχει κρίση, αυτό σημαίνει ύπαρξη ασθένειας. Αν υπάρχει ασθένεια, τότε απαιτούνται γιατροί! Θα παρατηρήσατε πως η γλώσσα της παθολογίας έχει εισβάλει πλήρως στον λόγο των κυβερνώντων. Εξηγούν για παράδειγμα, ότι αν οι Γάλλοι ή οι Έλληνες, ακόμα και οι Άγγλοι (ναι και αυτοί μπορεί να γίνουν βίαιοι κάποιες φορές –το βλέπουμε τώρα) κατέβουν στους δρόμους βίαια, τότε είναι άρρωστοι. Το κάνουν επειδή ανησυχούν για το μέλλον και ούτω καθεξής. Όμως όχι, κατεβαίνουν στους δρόμους, διότι βασικά, διαφωνούν με τον τρόπο διαχείρισης των δικών τους υποθέσεων και των υποθέσεων του κόσμου. Μας λένε υπάρχει κρίση, έτσι η κρίση μας επηρεάζει όλους γι’ αυτό είμαστε αλληλέγγυοι ο ένας με τον άλλον. Όλες οι οικονομίες αλληλοσυνδέονται και συνεπώς, υπάρχουν δεδομένα που δεν μπορούμε να αποφύγουμε. Είναι σαφές ότι, εάν ένα κράτος δεν μπορεί να προβεί στην αναχρηματοδότηση των τραπεζών του, που έχουν κάνει επικίνδυνες επενδύσεις, είναι αναγκαίο να γίνουμε αλληλέγγυοι και να πληρώσουμε τα σπασμένα. Δηλαδή, να πληρώσουμε τα χρέη του κράτους, που είναι αρχικά τα χρέη των τραπεζών, με τη μορφή μείωσης των κοινωνικών παροχών και με μείωση των διαθέσιμων θέσεων εργασίας. Θα έλεγα ότι περί αυτού πρόκειται, η κρίση είναι εδώ για να μας πει ότι είμαστε αλληλοεξαρτώμενοι και δεν έχουμε κανένα τρόπο να κάνουμε κάτι άλλο από αυτό που κάνουμε. Η μεγάλη λέξη είναι: μεταδημοκρατία. Η μεγάλη έννοια της συναίνεσης είναι: δεν υπάρχει τίποτα άλλο που μπορούμε να κάνουμε από ό,τι κάνουμε «Εμείς», οι κυβερνώντες φυσικά.
Αυτό που αποκάλεσα μεταδημοκρατία, δεν είναι κάτι σαν ιστορική περίοδος. Μάλλον είναι σαν ένα είδος
μετασχηματισμού τον οποίο επιτελούν τα κράτη μας, που προσπαθούν να
εξαφανίσουν απ’ τη δημοκρατία οτιδήποτε το σκανδαλώδες. Κάθε στοιχείο της, που
επιβεβαιώνει και δη με τρόπο συγκρουσιακό, την εξουσία του λαού. Βασικά, η
μεταδημοκρατία είναι η προσπάθεια επαναφοράς της δημοκρατίας, επαναφοράς της
πολιτικής τελικά, στην κρατική διαχείριση του πληθυσμού. Η πολιτική δεν είναι
απλώς μια συζήτηση μεταξύ ατόμων και ομάδων με διαφορετικά συμφέροντα, αλλά ένα
είδος μόνιμης σύγκρουσης σχετικά με τα ίδια τα δεδομένα της κατάστασης. Βασικά,
η μεταδημοκρατία λέει: «εντάξει η κατάσταση είναι αυτή, δεν είναι κάποια άλλη,
ας δούμε τι μπορεί να γίνει με αυτό». Ενώ η πολιτική λέει πάντα: «όχι, υπάρχουν
διαφορετικοί τρόποι να κατασκευάσει κανείς την πραγματικότητα, την κατάσταση». Η πολιτική κατά μία έννοια, είναι μία επινόηση. Μια επινόηση δεν σημαίνει ότι
είναι φανταστική, είναι ένας τρόπος για να συσχετιστούν τα δεδομένα με μια
ερμηνεία των δεδομένων αυτών. Η πολιτική είναι πάντα ένας τρόπος για να
αποφασίσει κανείς για το δυνατό. Τώρα, όλο το συναινετικό εγχείρημα συνιστάται
στον εξής ισχυρισμό: «δεν υπάρχουν αποφάσεις, τα δεδομένα είναι δεδομένα.
Συνεπώς, υπάρχει απλά αυτό που είναι δυνατόν και αυτό είναι που θα κάνουμε». Το
πιο σημαντικό στοιχείο αυτού που αποκαλείτε «συναίνεση», δεν είναι το γεγονός
ότι οι άνθρωποι συζητούν ευγενικά αντί να πιάνονται στα χέρια. Είναι το γεγονός
ότι κατά βάθος, προσπαθούν να καταργήσουν την ίδια τη συζήτηση αναφορικά με το
ποια είναι τα δεδομένα της κατάστασης. Αναφορικά με το ποιες οι δυνατότητες, που
αυτά προσφέρουν. Και, ταυτόχρονα, για το ποιος μπορεί να συμμετέχει στην
απόφαση πάνω σε αυτά τα δεδομένα.
Δημοκρατία σημαίνει εξουσία του λαού. Και εξουσία του λαού,
για τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν την έκφραση όπως ο Πλάτων, σημαίνει
εξουσία του όχλου. Εξουσία ανθρώπων, που δεν είναι αρμόδιοι να ασχολούνται με
τις υποθέσεις της κοινότητας. Μου φάνηκε λοιπόν ότι ήταν σημαντικό να πω το
εξής: η δημοκρατία είναι πρώτα απ’ όλα η εξουσία αυτών που κανονικά, δεν έχουν
τη νομιμοποίηση για να ασχοληθούν με τις υποθέσεις της κοινότητας. Σε αντίθεση
με αυτούς που έχουν αυτή τη νομιμοποίηση, διότι είναι σοφότεροι ή πιο
πλούσιοι, ή κατάγονται από καλύτερες οικογένειες και πάει λέγοντας. Έτσι λοιπόν έκρινα σημαντικό να πω το εξής: εάν η δημοκρατία έχει κάποιο νόημα, τότε αυτό είναι μια εξουσία του λαού, που επιβεβαιώνεται συνεχώς και δεν
εναποτίθεται σε τακτά χρονικά διαστήματα στους ειδικούς της πολιτικής. Αλλά, υπάρχει ως ένα είδος επιβίωσης, μιας
ικανότητας, που είναι η ικανότητα όλων ή του οποιουδήποτε να παρεμβαίνει στις
υποθέσεις της κοινότητας.
Τι σημαίνει «αρχή»; Σημαίνει ότι της άσκησης της εξουσίας,
πάντα προηγείται η ίδια της η νομιμότητα. Τώρα, τι σημαίνει «αναρχία»; Σημαίνει
ακριβώς το εξής: «ότι δεν υπάρχει νομιμοποίηση της εξουσίας, που να προηγείται
της άσκησής της». Δεν υπάρχει καμιά κοινωνική ομάδα, άτομα ή ομάδες, που να
νομιμοποιούνται εκ των προτέρων για να ασκήσουν την εξουσία. Έτσι, θα έλεγα ότι
η ιδέα της «δημοκρατικής αναρχίας» είναι απλά η ιδέα μιας ικανότητας, που είναι
η ικανότητα όλων. Που αποκλείει την θέση, ότι απαιτείται μια ειδική ικανότητα
για να ασχολείται κανείς με τα πολιτικά πράγματα. Νομίζω ότι πρέπει να
κρατήσουμε την ιδέα, ότι υπάρχει μια ιδιαίτερη πολιτική σφαίρα. Μια σφαίρα όπου
φανερώνεται η εξουσία του οποιουδήποτε και όχι απλά να ανάγουμε την αναρχία σε
κάτι σαν μια οικονομική οργάνωση. Θα ήταν η αλήθεια της κοινωνίας, διότι αυτή
είναι μια θέση η οποία κατά βάθος είναι κοινή στον αναρχισμό, στο μαρξισμό και
στον φιλελευθερισμό, τελικά.
Κατά τον Αριστοτέλη, ο πολίτης, το πολιτικό υποκείμενο,
είναι αυτός που συμμετέχει στο άρχειν και στο άρχεσθαι. Είναι κάτι το παράδοξο.
Τώρα το έχουμε πια συνηθίσει, επειδή υπάρχει η ρητορική που λέει: υπάρχουν τα
δικαιώματα, οι υποχρεώσεις… Δεν είναι όμως αυτή η αρχική διατύπωση. Η αρχική
διατύπωση είναι ότι: υπάρχει κάποιος που μπορεί να είναι ταυτόχρονα το
υποκείμενο μιας δράσης και το αντικείμενο στο οποίο ασκείται η δράση αυτή. Και
εδώ, νομίζω ότι υπάρχει ένα είδος αντίφασης. Μια πρωταρχική αντίφαση, που είναι
η αντίφαση της ίδιας της πολιτικής. Αυτό προσπάθησα να αναδείξω πέρα από την
παρούσα πολιτική και αυτό υπάρχει επίσης στο καταπληκτικό κείμενο του Πλάτωνα,
τους «Νόμους». Όπου υπάρχουν κανονικές μορφές αυθεντίας, οι γονείς, τα παιδιά,
οι ελεύθεροι πολίτες, οι σκλάβοι. Είναι σαφές, είναι προφανές, διότι υπάρχουν
από τη μία πλευρά εκείνοι που έχουν την υπεροχή και κάποιοι άλλοι, που
βρίσκονται απέναντί τους. Κι έπειτα υπάρχει στο τέλος αυτό το παράξενο πράγμα,
το ακατανόμαστο, ο Πλάτων δεν το κατονομάζει. Δηλαδή, η Κλήρωση. Η προϋπόθεση ότι η εξουσία, δεν ανήκει σε κανέναν. Αυτό λοιπόν που εγώ
απλά προσπάθησα να πω, είναι ότι υπάρχει πράγματι κάτι, σαν ένα είδος
πρωταρχικής αντίφασης στην ιδέα της δημοκρατίας. Η οποία αντίφαση είναι ακριβώς
ότι, η δημοκρατία δεν είναι η εξουσία του λαού, που θα λυνόταν με την εξουσία
του 51,50% του λαού. Αλλά είναι πραγματικά ένα πρώτο παράδοξο η εξουσία αυτών,
που δεν έχουν περισσότερους λόγους να κυβερνούν από το να κυβερνώνται. Το κάθε
κράτος, για να είναι νόμιμο, οφείλει να θεμελιώνεται σε μια αρχή καθαρά
πολιτική. Πολύ απλά, αν οι πρεσβύτεροι κυβερνούν τους νέους, όλα εντάξει, αφού
οι νέοι δεν είναι ακόμη στην πολιτική. Όσο βρισκόμαστε σε αυτή τη λογική,
είμαστε πάντα στη λογική του Ρουσσώ. Ο Ρουσσώ λέει, γνωρίζουμε το εισαγωγικό
κείμενο του Κοινωνικού Συμβολαίου, λέει: «εντάξει όλα καλά, οι πιο ισχυροί
κυβερνούν, ο αφέντης κυβερνά τον σκλάβο». Υποθέτουμε λοιπόν ότι ο αφέντης δεν
κοιμάται ποτέ, γιατί αν αποκοιμηθεί ο αφέντης τότε ο σκλάβος φεύγει και τελικά
όλη πολιτική θεωρία γκρεμίζεται. Πιστεύω ότι πρέπει να κρατήσουμε αυτό το
παράδοξο, ότι δηλαδή η ιδέα του πολιτικού κράτους, θεμελιώνεται σε τελική
ανάλυση, σε κάτι αντιφατικό προς αυτήν. Στην ιδέα δηλαδή ότι δεν υπάρχει λόγος
να ασκούν την πολιτική εξουσία αυτοί οι άνθρωποι ή αυτή η ομάδα. Πιστεύω λοιπόν
πως αυτήν ακριβώς την αντίφαση πρέπει να την αναδείξουμε κάπως.
Αρχικά να πω ότι η Κλήρωση είναι ο κανονικός, δημοκρατικός
τρόπος επιλογής αρχόντων ή αντιπροσώπων του λαού. Κλήρωση σημαίνει τύχη και
όταν ο Πλάτων μιλά γι’ αυτήν, μιλά για την επιλογή του θεού, για την
διακυβέρνηση της τύχης. Κατά βάθος, η ιδέα αυτή της Κλήρωσης παρέμεινε παρούσα
στον ευρωπαϊκό πολιτικό στοχασμό μέχρι αργά. Τη συναντούμε ακόμη σε συγγραφείς
του 18ου αιώνα, γιατί; Η ιδέα της κλήρωσης σημαίνει το εξής: ότι αποφεύγουμε το
να αποκτάται η πολιτική εξουσία από αυτούς που θέλουν την εξουσία. Βασικά, από
τη σκοπιά της δημοκρατίας, αλλά και από την σκοπιά του Πλάτωνα, το χειρότερο
από όλα είναι το να μονοπωλείται η εξουσία, από ανθρώπους των οποίων η αξιοσύνη, είναι ότι θέλουν εξουσία. Τώρα, προφανώς, στην νεώτερη εποχή ολοένα και
περισσότερο λησμονούνται αυτοί οι λόγοι. Η δημοκρατία ταυτίστηκε με το
αντιπροσωπευτικό πολίτευμα με ένα είδος νομιμοποίησης, δηλαδή ότι χρειάζονται
ικανά άτομα για να διευθύνουν το κράτος. Το πρόβλημα είναι ότι η ικανότητα των
ανθρώπων αυτών, είναι πριν από όλα, η ικανότητα να προωθούν τον εαυτό τους και
να ποδοπατούν τους άλλους, για να μπορέσουν να πάρουν τις θέσεις. Δεν πρόκειται
λοιπόν για κάτι το οποίο εγγυάται μια εξαιρετική ικανότητα. Άρα, θα έλεγα, το
να επαναφέρουμε στο προσκήνιο την ιδέα της Κλήρωσης είναι κάτι το ισχυρό,
ακριβώς για να υπολογίσουμε την απόκλιση ανάμεσα σε ό,τι αποκαλείται δημοκρατία
και στην αληθινή ιδέα της δημοκρατίας.
Προφανώς, δεν περιμένω μία από τις επόμενες μέρες να πει η κυβέρνηση «ορίστε μια καλή ιδέα, θα εφαρμόσουμε την Κλήρωση!» Εάν υπάρχει δημοκρατία, αυτό σημαίνει βασικά, ότι υπάρχει μια ικανότητα που τη διαθέτει ο οποιοσδήποτε. Σημαίνει επίσης ότι, εν πάση περιπτώσει, υπάρχει μια εξουσία την οποία δεν θέλουμε. Δηλαδή η εξουσία εκείνων που θέλουν την εξουσία. Κάπως έτσι έχουν τα πράγματα. Ξέρω πολύ καλά ότι δεν θα γίνει αποδεκτό από ανθρώπους των οποίων η ίδια η ύπαρξη έχει σαν στόχο να παρουσιάζονται ως άνθρωποι ικανοί. Πιστεύω πως θα ήταν καλό να γινόταν το στοιχείο μιας δημοκρατικής πλατφόρμας, για να επαναφέρουμε κάπως το ζήτημα αυτό στην ημερήσια διάταξη.
Προφανώς, δεν περιμένω μία από τις επόμενες μέρες να πει η κυβέρνηση «ορίστε μια καλή ιδέα, θα εφαρμόσουμε την Κλήρωση!» Εάν υπάρχει δημοκρατία, αυτό σημαίνει βασικά, ότι υπάρχει μια ικανότητα που τη διαθέτει ο οποιοσδήποτε. Σημαίνει επίσης ότι, εν πάση περιπτώσει, υπάρχει μια εξουσία την οποία δεν θέλουμε. Δηλαδή η εξουσία εκείνων που θέλουν την εξουσία. Κάπως έτσι έχουν τα πράγματα. Ξέρω πολύ καλά ότι δεν θα γίνει αποδεκτό από ανθρώπους των οποίων η ίδια η ύπαρξη έχει σαν στόχο να παρουσιάζονται ως άνθρωποι ικανοί. Πιστεύω πως θα ήταν καλό να γινόταν το στοιχείο μιας δημοκρατικής πλατφόρμας, για να επαναφέρουμε κάπως το ζήτημα αυτό στην ημερήσια διάταξη.
___________
Από την εκπομπή της ΕΡΤ3: «ΤΟΠΟΙ ΖΩΗΣ - ΤΟΠΟΙ ΙΔΕΩΝ», 2012.
Παρουσίαση: Βίκης Ιακώβου και του Γιάννη Σταυρακάκη
