(απομαγνητοφώνηση/επιμέλεια: Κωνσταντίνος Σύρμος)
Περί Συγγραφής
Θυμάμαι στα δεκαοκτώ μου, ήμουν με τους φίλους μου και
συζητούσαμε. Λέγαμε, όπως κάνουν οι έφηβοι, τι θέλει να γίνει ο καθένας. Είπα
το εκπληκτικό, για τις συνθήκες στις οποίες ζούσα τότε, «Εγώ θα ήθελα να γίνω
συγγραφέας». Τίποτα δεν μου έδινε το δικαίωμα να λέω κάτι τέτοιο. Από πού κι ως
που έλεγα εγώ, πώς ήθελα να γίνω συγγραφέας; Παράλληλα όμως, υπάρχει μια φράση
που τη θυμάμαι συχνά, αλλά και τη μνημονεύω στους άλλους. Την είχα πει στα
δεκαεπτά-δεκαοκτώ μου, κουβεντιάζοντας και πάλι με τους φίλους μου «Αυτό που
είναι να γίνει δικό μου, θα φτάσει στα χέρια μου». Δεν ξέρω αν υπάρχει εξήγηση
για τα πράγματα, που αν και μοιάζουν απλά, είναι βαθιά και σύνθετα και δεν τα
κατανοούμε. Αρκούμαστε σ’ αυτό που φαίνεται. Πράγματι η ζωή μου, φαίνεται σαν
μια αντίφαση ανάμεσα στην αρχή και, όχι το τέλος, αλλά την τωρινή στιγμή. Ο
τόπος που γεννήθηκα, οι συνθήκες, η οικογένεια μου, όλο αυτό το περιβάλλον, ο
κοινωνικός και πολιτισμικός περίγυρος, δεν μαρτυρούσαν καθόλου ποιο θα ήταν το
μέλλον μου. Κάποιοι πιστεύουν στη μοίρα, η οποία εκπληρώνεται κάτω από
οποιεσδήποτε συνθήκες. Εγώ δεν πιστεύω σ’ αυτό που λέμε πεπρωμένο, αν κι η
αρχαία ελληνική τραγωδία, είναι γεμάτη από παρεμβάσεις του πεπρωμένου.
Ένα δέντρο, λόγου χάρη μια μηλιά, όταν γεννιέται δεν ξέρει
ότι θα δώσει μήλα. Ξέρει ότι είναι δέντρο, αν υποθέσουμε πως το δέντρο έχει
συνείδηση, αλλά το ότι θα κάνει μήλα ή θα κάνει σκιά, δεν ξέρω αν το γνωρίζει.
Δεν πιστεύω ότι ο συγγραφέας ξεκινάει λέγοντας στον εαυτό του «Ο κόσμος είναι
εκεί κι εγώ τώρα θα ερμηνεύσω τον κόσμο». Εγώ πάντως δεν είχα τέτοια πρόθεση.
Τότε μήπως ήταν κάποια ακαταμάχητη δύναμη, που με οδήγησε στη γραφή; Ούτε αυτό,
όχι. Δεν πιστεύω όσους λένε ότι «Αν έπρεπε να σταματήσω να γράφω, θα πέθαινα»,
ή «Το γράψιμο για ‘μένα έχει ζωτική σημασία». Δεν είναι σωστό. Αν μια μέρα ο
γιατρός μου έλεγε «Κοίτα, δεν πρέπει να ξαναγράψεις» δεν θα έγραφα και
τελείωσε. Γιατί κατά βάθος, είμαι πιστός στην αρχή που προανέφερα, πως αυτό που
είναι δικό μου θα φτάσει στα χέρια μου. Αλλά μονάχα ό,τι είναι δικό μου.
Επομένως, είμαι ευχαριστημένος με αυτό που φτάνει στα χέρια μου. Το πιο
περίεργο σε όλα αυτά, είναι ότι κανένα βιβλίο μου ως τώρα δεν γεννήθηκε από ένα
πρόγραμμα, τύπου Μπαλζάκ, που έγραψε μια σειρά από τίτλους. ή όπως στην
περίπτωση του Κανέτι, που ενώ ήθελε να γράψει οκτώ μυθιστορήματα, τελικά έγραψε
ένα. Όλα μου τα βιβλία και ιδίως τα μυθιστορήματα, γεννήθηκαν από εκλάμψεις,
από φαεινές ιδέες που εμφανίστηκαν ξαφνικά. Ποτέ δεν κάθισα να σκεφτώ τι να
γράψω και να πω «να μπει μια πλοκή εδώ» και να διαλέξω… «αυτή ναι… αυτή όχι».
Πάντα γινόταν μια έκρηξη στο κεφάλι μου, η οποία συνήθως, ήταν το θέμα μαζί και
με τον τίτλο. Για ‘μένα ο τίτλος του βιβλίου είναι κεφαλαιώδης.
Το βιβλίο που άνοιξε τις πόρτες για τη διεθνή αναγνώριση,
ήταν το «Το Χρονικό του Μοναστηριού». Γεννήθηκε από μια επίσκεψη μου στη Μάφρα,
εκεί όπου βρίσκονται η μονή και το παλάτι της Μάφρα. Ήμουν εκεί με φίλους, είχα
ήδη ένα πρόσφατο παρελθόν ως συγγραφέας και κοιτάζοντας αυτή την τεράστια
πρόσοψη, είπα μεγαλόφωνα «Θα ήθελα να γράψω ένα μυθιστόρημα γι’ αυτό». Πιστεύω
πως ορισμένα πράγματα πρέπει να λέγονται δυνατά και μπροστά σε μάρτυρες. Γιατί
αυτό που λέγεται φωναχτά και μπροστά σε άλλους, τελικά δημιουργεί μια
υποχρέωση. Το βιβλίο μου: «Η Γη του Αλεντέζου», δημοσιεύτηκε όταν ήμουν 58
χρονών. Και το Χρονικό του Μοναστηριού,
όταν ήμουν 60. Στα 60, οι συγγραφείς έχουν δώσει τον κύριο όγκο του έργου τους
ενώ εγώ είχα μόνο κάποια βιβλία. Ήμουν τυχερός γιατί είχα μια μακρά ζωή. Αν
είχα πεθάνει φυσιολογικά στα εξήντα-κάτι, ίσως να με αποτιμούσαν σε σχέση με το
Χρονικό του Μοναστηριού. Δεν θα ήμουν
ο συγγραφέας που έγινα γιατί θα είχα πεθάνει νέος, νέος τρόπος του λέγειν.
Επομένως, στην πραγματικότητα ανήκω στη νέα γενιά συγγραφέων. Είναι περίεργη η
ζωή. Καμιά φορά, ούτε κι εγώ ο ίδιος δεν πιστεύω αυτό που έχει συμβεί.
Περί Πολιτικής
Το «Περί Φωτίσεως», είναι ένα βιβλίο ανοικτά πολιτικό, αν
και όλα μου τα βιβλία επιδέχονται και πολιτική ανάγνωση. Πέρα από τις όποιες
λογοτεχνικές τους αρετές, θεωρώ ότι έχουν και πολιτική θέση, με την έννοια ότι
ο αναγνώστης ξέρει πως βλέπω τον κόσμο. Δεν θέλω να είναι υπερβολικά έκδηλο.
Δεν έχω πρόθεση να γράψω ένα βιβλίο-μανιφέστο. Δεν είναι αυτή η δουλειά μου. Θέλω
όμως να είναι σαφής η θέση μου, η ερμηνεία και η θεώρησή μου για τον κόσμο.
Νομίζω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θέλουν να προκαλούνται. Θέλουν να
περνάνε τη ζωή τους χωρίς προκλήσεις. Εγώ πιστεύω πως δε ζούμε σε δημοκρατία,
είναι ψέμα. Το σύστημα που έχουμε είναι μερικώς δημοκρατικό. Δεν μπορούμε να
μιλάμε για δημοκρατία, αν δεν τεθεί το ζήτημα του ποιος έχει την εξουσία. Και
δεν γίνεται να διατηρούμε την αυταπάτη της δημοκρατίας, απλά και μόνο επειδή
ψηφίζουμε. Υπάρχει η ελευθερία του λόγου και μια σειρά πραγμάτων, που είναι
αναπόσπαστα κομμάτια της δημοκρατίας. Αλλά νομίζω, ότι περνάμε σε μια εποχή
αυταρχικών δημοκρατιών. Στην παρούσα στιγμή εισερχόμαστε σ’ αυτό το πεδίο,
γιατί η παγκοσμιοποίηση είναι ένα είδος ολοκληρωτισμού. Είναι ο φασισμός του
καιρού μας. Δεν υπάρχουν στην εποχή μας μελανοχιτώνες και τα συναφή, δεν τα
έχουμε αυτά, αλλά ο φασισμός είναι εδώ κι ο ολοκληρωτισμός του είναι αυτός.
Πρόκειται για έναν φασισμό, που δεν θα εκδηλωθεί με πατριωτικές φανφάρες. Δεν
έχει αυτή τη ρητορική, έχει μια ρητορική παγκόσμια, ένα χαρακτήρα φαινομενικά
διεθνιστικό, που αποτελεί όμως διαστρέβλωση αυτών των εννοιών. Άρα πρέπει να
αναθεωρήσουμε και τους όρους που χρησιμοποιούμε, γιατί αυτοί οι όροι έχουν
ταυτιστεί με τον τρόπο, που τελικά εφαρμόστηκαν και θα πρέπει να τους
επανεφεύρουμε. Να ξαναβρούμε τι σημαίνει Ελευθερία.
Πιστεύω στην επανάσταση αλλά με αποχρώσεις. Δεν ξέρω αν
υπάρχει σήμερα αριστερά, δεν ξέρω τι είναι αριστερά… τι είναι αριστερός. Όταν
διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση, μετά από αυτό το κοσμοϊστορικό γεγονός, όλα τα
κομμουνιστικά κράτη άλλαξαν ονόματα… σύμβολα. Επομένως, παρακολουθούμε μια
αριστερά καλλωπισμένη. Δεν ξέρω αν οι παλιοί κομμουνιστές συνεχίζουν να είναι
κομμουνιστές. Άλλαξαν ονόματα και σύμβολα και πιθανόν άλλαξαν και ιδέες,
μολονότι δεν το ομολογούν. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου δεν χρειάζεται να το
ομολογήσουν, είναι προφανές. Για παράδειγμα η Κίνα, η Κίνα κυβερνιέται από ένα
κομμουνιστικό κόμμα. Οι ίδιοι αυτοαποκαλούνται κομμουνιστές, είναι όμως ο
σκληρότερος καπιταλισμός που έγινε ποτέ. Μπροστά του, η Βιομηχανική Επανάσταση
στην Αγγλία ωχριά. Μπορεί να πει κανείς ότι αυτή η κυβέρνηση είναι αριστερή;
Σημασία δεν έχει τι λένε αλλά τι κάνουν.
Περί Σαραμάγκου
Βιβλία δικά μου, που να μου ανήκουν, βιβλία που τα αγόρασα
εγώ ο ίδιος με δανεικά λεφτά, απέκτησα στα δεκαεννιά μου. Μέχρι τότε δεν είχα
χρήματα για να τα αγοράσω. Εγώ όμως, ενάντια σε όλα αυτά, υποστηρίζω ότι ο
αναγνώστης γεννιέται. Ίσως εκπλήσσει αυτό, γιατί κανονικά διαβάζουν οι άνθρωποι
που έχουν κάποια εκπαίδευση και σε αυτό παίζει θεμελιώδη ρόλο το σχολείο. Όμως
εγώ θεωρώ, ότι οι μεγάλοι, οι αληθινοί αναγνώστες γεννιούνται, ακόμη κι αν
προέρχονται από μια οικογένεια αναλφάβητων. Έτσι εξηγείται το ότι από τα
δεκαπέντε μου περίπου, αφιέρωνα τον ελεύθερο μου χρόνο τα βράδια, διαβάζοντας
στη δημόσια Βιβλιοθήκη, την Κάζα Αυγουστίνα. Διάβαζα ό,τι υπήρχε, βιβλία που
ολοφάνερα δεν ήμουν σε θέση να κατανοήσω, που ήταν πολύ παραπάνω από την
ικανότητά μου να καταλάβω. Όμως διάβαζα.
Ποτέ δεν ήμουν δογματικός. Ένας άνθρωπος που θεωρεί ότι το
σφάλμα έχει κάτι το θετικό, ότι η αμφιβολία είναι εποικοδομητική, δεν μπορεί
πραγματικά να είναι δογματικός. Εξάλλου, κάθε φορά που μιλάω γι’ αυτό το θέμα,
μνημονεύω την περίφημη επιστολή του Ένγκελς, σε μια κυρία που έγραφε ένα
μυθιστόρημα και του ζητούσε συμβουλές για θέματα ιδεολογίας. Ο Ένγκελς της
απάντησε συνοπτικά το εξής: «Όσο λιγότερο εμφανής είναι η ιδεολογία, τόσο το
καλύτερο». Η εμπειρία όλα αυτά τα χρόνια, μου έδειξε πως οι αναγνώστες μου σε
γενικές γραμμές, δεν αγαπούν απλώς αυτά που γράφω, νομίζω ότι τους αρέσω εγώ ως
άνθρωπος.
Έχω ένα χαρακτηριστικό που ίσως σας κάνει εντύπωση, στις
γιορτές είμαι πάντα μελαγχολικός. Όχι από ζήλεια, επειδή οι άλλοι γιορτάζουν κι
εγώ όχι. Δεν είμαι άνθρωπος που διασκεδάζει πολύ. Οι γιορτές έχουν κάτι
επίπλαστο, που τελικά με αφήνει απομονωμένο. Δεν είμαι τυπικό δείγμα συγγραφέα.
Φαίνεται πως οι συγγραφείς έχουν συνήθως πολυτάραχη ζωή, πολύ έντονη. Εγώ έζησα
τη ζωή μου πολύ ήρεμα, χωρίς αυτή την ανάγκη για διασκεδάσεις. Ποτέ δεν
αισθάνθηκα την επιθυμία να το ρίξω έξω. Περισσότερο ένιωθα την ανάγκη της
σιωπής.
____________
Μετάφραση: Αθηνά Ψύλλια
Από την εκπομπή "Οι κεραίες της εποχής μας" της
ΕΡΤ, παραγωγής 2005.
