Θωμάς Τσακαλάκης: Μισανθρωπία, η τελευταία «Ανθρώπινη Αφήγηση»

[κλικ στα ακουστικά 🎧 για να ακούσεις το άρθρο]

(απομαγνητοφώνηση/επιμέλεια: Κωνσταντίνος Σύρμος)

Οι μισάνθρωποι

Η μείζον προκείμενη, ή αν θέλετε αυτό που με απασχολεί, το θεμελιώδες ερώτημα που ερευνώ, είναι: μήπως το ανθρώπινο είδος, έχει ήδη εισχωρήσει σε μία «πολιτισμική μαύρη τρύπα» από την οποία δεν υπάρχει γλιτωμός. Πιθανόν να έχουμε φτάσει, σε αυτό που ο Μπέκετ ονόμασε: Τέλος του παιχνιδιού. Ενδεχομένως δηλαδή, να έχουν ήδη εξαντληθεί όλοι οι δυνατοί συνδυασμοί κινήσεων πάνω στη μεταφορική σκακιέρα. Ο κοινός τόπος όλων των κινήσεων απεδείχθη (ή, τουλάχιστον αυτό «προσπαθούμε» να αποδείξουμε), ότι ήταν, τι; Η ενόρμηση θανάτου, οι αενάως επαναλαμβανόμενοι κύκλοι αδιάκριτης, καταστροφικής μανίας, πόθοι για κυριαρχία (το «άρχειν ήδιστον» του Αριστοτέλη) και η γνωστή λατινική παροιμία: «homo homini lupus», ο άνθρωπος στον άνθρωπο, φέρεται σαν λύκος. Η εχθρότητα όλων εναντίον όλων. Από κεκτημένη ταχύτητα, φυσικά, συνεχίζουμε να εφευρίσκουμε αδιαλείπτως καινούριες, οιονεί «χειραφετικές», τέχνο-επιστημονικές ή κοινονικό-πολιτικές θεωρίες. Ωστόσο, στην ουσία, απλώς επιχειρούμε να αναβαπτίσουμε την εγώ-μανία, τις προκαταλήψεις, την ευτέλεια και τις ανεπαρκώς μετουσιωμένες ζωώδεις παρορμήσεις μας, σε μοχλούς διευκόλυνσης για την επίτευξη υστερόβουλων στόχων.

Ο σπουδαίος χαλκευτής αφορισμών (κι όχι «αφοριστής» όπως διαβάζω συχνά-πυκνά να γράφεται, ή αφορισματογράφος κ.τ.λ), ονόματι Νικολά Σαμφόρ, είχε γράψει -κι αυτό θα έλεγα ότι είναι ο πυρήνας του βιβλίου μου, έγραψε: «Όποιος δεν έχει γίνει μισάνθρωπος έως τα σαράντα του, δεν αγάπησε ποτέ του το ανθρώπινο είδος. Όχι συμπτωματικώς, μετά τον Σαμφόρ και χωρίς βεβαίως να λέω ότι τον μιμήθηκαν, το ίδιο όριο των 40 ετών, αναφέρουν με σχεδόν πανομοιότυπη διατύπωση και ο Ντοστογιέφσκι, στην εξαιρετική νουβέλα του: Το Υπόγειο, ο αφηγητής στο υπόγειο. Αλλά και ο Σοπενχάουερ. Ο μεν αφηγητής στο υπόγειο λέει: «Ποιος μπορεί να ζήσει μετά τα σαράντα; Μόνον οι αχρείοι και οι ηλίθιοι», σχεδόν ό,τι λέει κι ο Σαμφόρ, με άλλη διατύπωση. Ο δε Σοπενχάουερ, λέει, ότι μέχρι το τεσσαρακοστό έτος της ηλικίας, το ένα έκτο της ανθρωπότητας –γιατί τόσους, αυθαίρετα φυσικά, ο Σοπενχάουερ λέει ότι είναι οι αξιόλογοι άνθρωποι- αποκλείετε να μην έχουν αναπτύξει μία χροιά μισανθρωπίας.

Ξεκαθαρίζεται λοιπόν, πως δεν αναφέρομαι στους κακότροπους, εριστικούς ή τζαναμπέτηδες. Σε ποιους μισανθρώπους λοιπόν αναφέρομαι; Αναφέρομαι στους καλοπροαίρετους, ευγενείς και σκεπτόμενος ανθρώπους, που εξωθούνται από τους προαναφερθέντες στον απομονωτισμό και την μισανθρωπία, είτε στα σαράντα, είτε λίγο νωρίτερα ή λίγο αργότερα. Νομίζω ότι, όλοι λίγο-πολύ γνωρίζετε το πρώτο βήμα για την επίλυση ενός προβλήματος, είναι η αναγνώριση της ύπαρξής του. Αυτό ισχύει για τον αλκοολισμό, για τον εθισμό στον τζόγο, για τη βουλιμία, ισχύει για την διαχείριση θυμού κτλ. Να όμως, που ουδέποτε διανοηθήκαμε, ως ανθρώπινο είδος, την πιθανότητα, το μέγιστο όλων των προβλημάτων να είμαστε εμείς οι ίδιοι. Το ανθρώπινο είδος. Εμείς οι ίδιοι, ποιοι; Αυτοί που γράφει ο «σκοτεινός» φιλόσοφος Ηράκλειτος, σε μία επιστολή του προς τον Πέρση Βασιλιά, Δαρείο: «μόνο φιλόδοξοι, ασύνεποι και εξουσιομανείς». Κάποιοι από εσάς θα ξέρουν, ότι όλα κι όλα 126 αποσπάσματα έχουν διασωθεί απ’ τον Ηράκλειτο, παρόλα αυτά, ο Διογένης ο Λαέριος αναφέρει. ότι υπήρξε μια ανταλλαγή επιστολών με την οποία τον προσκαλούσε ο Δαρείος κι ο Ηράκλειτος του είπε: «δεν θέλω να ‘χω καμία σχέση, όχι με εσάς συγκεκριμένα, όχι με τους Εφέσιους, όλοι οι άνθρωποι δεν είναι τίποτε άλλο, εκτός από μωροφιλόδοξοι, εξουσιομανείς κι ανόητοι».

Ο άνθρωπος, δικαίως ως ένα βαθμό, υπερηφανεύεται ότι αποτελεί το μόνο ζωικό είδος που διαθέτει αυτοσυνειδησία, πολύ σημαντικό. Και την δυνατότητα του κριτικού στοχασμού, ή αναστοχασμού, όπως το λένε οι φιλόσοφοι. Η αυτοσυνειδησία και ο κριτικός στοχασμός, σε τι βοηθούν τον άνθρωπο; Σε τέσσερα πράγματα: 1) αναγνωρίζει τον εαυτό του ως ξεχωριστό ον. 2) σκέφτεται ως προς και τις τρεις διαστάσεις του χρόνου: παρελθόν, παρών, μέλλον. 3) έχει επίγνωση της θνητότητάς του. 4) μπορεί να διδάσκεται από τις προηγούμενες εμπειρίες του, ώστε να διορθώνει τις τυχόν στρεβλές αντιλήψεις και αποφάσεις του. Για τα τρία πρώτα, ουδόλως θα διαφωνήσω ότι κανένα άλλο ζώο δεν τα διαθέτει. Όμως, διδάσκεται όντως από τις προηγούμενες εμπειρίες, ώστε να διορθώσει τις στρεβλές αντιλήψεις και αποφάσεις; Ιδίως από τον Διαφωτισμό και ύστερα, επικράτησε η υπέρ-αισιόδοξη κατ’ εμέ άποψη, ότι ο άνθρωπος είναι «εκ φύσεως» ένα ορθολογικό και ευγενές ον, με τις ικανότητες της αυτοκριτικής και της αρμονικής συνύπαρξης-συνεργασίας.

Ωστόσο στο βιβλίο μου, προτείνω την εξής υπόθεση εργασίας: Ο Δυτικός πολιτισμός -γι’ αυτόν μπορώ να μιλήσω περισσότερο- τουλάχιστον των τελευταίων αιώνων, είναι ένας πολιτισμός της υποκρισίας, ή έστω των μισών αληθειών. Ένας πολιτισμός της φενάκης και της φρεναπάτης. Άλλως ειπείν, εξαπατούμε και αυταπατόμαστε εκουσίως και ανελλιπώς. Τι εννοώ, κρυβόμαστε πίσω από τους κληροδοτημένους μύθους –και η λέξη κλειδί είναι το «μύθους», της τεχνολογικής κι επιστημονικής εξέλιξης, του ανθρωπισμού, της –αναντίρρητης- προόδου σε ζητήματα παιδείας, δημοκρατίας, ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αλλά, συνάμα, εθελοτυφλούμε ως προς τα δύο δομικά στοιχεία της ψυχικής ιδιοσυστασίας μας. Ποια είν’ αυτά; Κατά τον Σοπενχάουερ, τον Φρόιντ και κατά πολλούς άλλους πριν από ‘μένα και εμένα, η φιλαυτία κι ο παραλογισμός. Τα συνεπακόλουθα αυτών των δύο είναι τα εξής: απληστία, φθόνος, κτηνωδία, φαυλότητα, οπορτουνισμός, αναξιοκρατία και η πριμοδότηση της ρηχότητας, της άγνοιας ή της ημιμάθειας, της ανοησίας. Ναι, κι η ανοησία επιβραβεύεται. Το πρόβλημα επί του τελευταίου, δεν είναι η διάχυτη ηλιθιότητα καθαυτή, αλλά η απουσία επιθυμίας που διακρίνω συχνάκις, για αυτό-βελτίωση, απ’ τους περισσότερους. Η έπαρση των βλακών. Για να το πω αλλιώς: η ελλιπής αυτογνωσία τους, αν θέλετε.

Δεν αντικρίζουμε λοιπόν την ψυχή μας στον καθρέφτη με καθαρότητα και σκληρότητα, για να χρησιμοποιήσω μία Νιτσεϊκή φράση, διότι φοβούμαστε ότι εκεί, στον καθρέφτη, δε θα δούμε το ιδανικό εγώ μας (Φρόιντ). Αλλά, όπως συνέβη με τον Νιτσεϊκό Ζαρατούστρα, θα ρεκάξει η καρδιά μας και θα συγκλονιστεί, γιατί αυτό που θα δούμε στον καθρέφτη, θα είναι του διαβόλου η μάσκα και το γέλιο το σαρκαστικό. Αν όντως είχαμε την ικανότητα και την επιθυμία, να αμφισβητούμε και να επαναξιολογούμε όλες τις αρχές και τις αξίες μας, όπως συχνάκις παριστάνουμε ότι κάνουμε, τότε θα αναθεωρούσαμε ουκ ολίγα. Επί παραδείγματι, πρώτον, την αθεμελίωτη πεποίθησή μας, ότι υπερτερούμε σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβια όντα του πλανήτη. Παρεμπιπτόντως, αυτό λέγεται στην επιστημονική ορολογία: ειδισμός, από τη λέξη: είδος. Δεύτερον, τον τρόπο που κακομεταχειριζόμαστε –πολύ επιεικής ο όρος- το φυσικό μας περιβάλλον. Τρίτον, την ιδιοτέλεια, η οποία διακρίνει τις περισσότερες από τις ενέργειές μας. Και, τέταρτον, την αλαζονεία μας, ως προς την υποτιθέμενη σπουδαιότητά μας, σπουδαιότητα της θέσης μας μέσα στο σύμπαν. Παρένθεση κοσμολογική: η ανάδυση, η εμφάνιση και η επικράτηση του ανθρωπίνου είδους πάνω στη γη, είναι το τυχαίο αποτέλεσμα, αφενός, ευμενών λεπτών ρυθμίσεων των φυσικών νόμων στον μεγάκοσμο, όπως λένε οι φυσικοί –στην «ζώνη της χρυσομαλλούσας». Το ότι είμαστε δηλαδή, στην κατάλληλη απόσταση από τον ήλιο. Και αφετέρου, πάλι ενδεχομενικών, τυχαίων, αλεατορικών, χημικών γεγονότων, στον μικρόκοσμο.

Σέιγκαν

Το κατ’ ευφημισμόν «σοφό» υποείδος μας: Homo sapiens sapiens (όλοι εμείς δηλαδή), υπάρχει πάνω σε αυτή την αχνή μπλε κουκίδα, όπως έλεγε ένας σπουδαίος κοσμολόγος, ο Καρλ Σέιγκαν, μόλις 200.000 χρόνια, πάνω σε ένα μπλε κόκκο ο οποίος έχει ηλικία 4.500.000.000 ετών. Αυτή η μπλε κουκίδα, περιστρέφεται γύρω από έναν εκ των δισεκατομμυρίων αστέρων του γαλαξία μας. Εσχάτως ανακαλύφθηκε ότι υπάρχουν τρισεκατομμύρια γαλαξίες, ως τώρα πιστεύαμε μισό εκατομμύριο, ενώ πολλοί φυσικοί διατείνονται, ότι υπάρχουν μέχρι και πολλαπλά σύμπαντα. Ο ιδιοφυής λοιπόν αυτός, εκλαϊκευτής της κοσμολογίας, ο Καρλ Σέιγκαν, χλεύαζε την αλαζονική, ανθρωποκεντρική αντίληψη, πως το σύμπαν δημιουργήθηκε για λογαριασμό μας. Την κοσμοθεώρηση δηλαδή, η οποία επικράτησε στο μέγιστο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, γιατί; Γιατί διδάχτηκε στα σχολεία εδώ κι εκατοντάδες χρόνια κι έγινε αναπόσπαστο κομμάτι, όχι μόνο της λογοτεχνίας αλλά και των ιερών κειμένων διαφόρων θρησκειών και επιβλήθηκε, κατά εποχές, με την απειλή βασανιστηρίων ακόμα και θανάτου. Συνεχίζει λοιπόν ο Σέιγκαν και λέει: αν ένας πραγματικά ευφυής εξωγήινος, μας παρατηρούσε να παραληρούμε για την υποτιθέμενη παντοδυναμία μας και παντογνωσία μας, θα συμπέραινε ότι ο πλανήτης μας κατοικείται από ηλιθίους. Διεκδικούμε, ως είδος, ειδικά προνόμια, απλώς επειδή έτυχε να γεννηθούμε άνθρωποι κι όχι για την όποια αξία μας, ο καθένας ξεχωριστά ή ως είδος στο σύνολό του.

Για όλες τις δυσφορίες του πολιτισμού, για να περάσουμε στον Φρόιντ, πάντοτε ευθύνεται ο παροιμιώδης «Άλλος», ή το διαβόητο «Σύστημα». Ουδέποτε τα συγκροτησιακά γνωρίσματα του είδους μας. Μπορούμε όλοι εμείς να συμφωνήσουμε, να διαφωνήσουμε, να συμφωνήσουμε ότι διαφωνούμε, να «καταδικάσουμε την βία απ’ όπου κι αν προέρχεται» έστω και μόνο στα λόγια, να διεκδικήσουμε μικροβελτιώσεις στο πολιτικό-οικονομικό σύστημα, να κάνουμε ή να μην κάνουμε πολλά πράγματα. Αυτό που δε θα αγγίξουμε ποτέ, είναι το υπέρτατο ταμπού της μισανθρωπίας. Είναι ταμπού, ακόμη και για τα ταμπού. Είναι χαρακτηριστικό το ότι στην καθομιλουμένη, κάνουμε λόγο για «ωμή» ή «βάναυση» ειλικρίνεια, μα αν είναι κάτι που θα έπρεπε να χαρακτηριστεί βάναυσο και ωμό, είναι το ψέμα. Τι σημαίνει αυτό; Η διαδικασία αυτογνωσίας μας επιδέχεται μόνο ένα εξυπηρετικό, βολικό ποσοστό ειλικρίνειας και τίποτα περισσότερο. Οι οποιεσδήποτε αχρείες ή παρανοϊκές ανθρώπινες επιλογές ή συνήθειες, που γίνονται ή τυγχάνει να γίνονται σιωπηρώς αποδεκτές από την πλειονότητα των ανθρώπων, είναι υπεράνω κριτικής. Τουτέστιν, δεν υπόκεινται στην βάσανο του φιλοσοφικού ελέγχου και της επιχειρηματολογίας. Υπάρχουν λοιπόν, ουκ ολίγες αχρείες και παρανοϊκές ανθρώπινες αποφάσεις τις οποίες τις αποδεχόμαστε αναντίρρητα, μόνο και μόνο για έναν λόγο: Γιατί, ότι υπάρχει γίνεται αποδεκτό από το γεγονός της ύπαρξής του και μόνο. Και οφείλουμε να συμμορφωνόμαστε προς αυτό, γιατί αυτό-δικαιώνεται από το γεγονός της ύπαρξής του και μόνο.

Θεσμοί

Η μισανθρωπία που μελετώ, σίγουρα δε διδάσκει κάποιον ηθικό κώδικά, δεν έχει να κάνει με μοραλισμό, ούτε όμως έχει και κάποιον, απαραίτητα, ιδεολογικό-πολιτικό προσανατολισμό. Γιατί; διότι θεωρεί και τα δύο μάταια. Μάταια, γιατί; Μάταια τουλάχιστον έως ότου, αποφασίσουμε να ασχοληθούμε με τις θεμελιώδεις ψυχο-πνευματικές ελλείψεις μας ως είδος. Πρώτα πρέπει να γίνει αυτό και μετά να καταπιαστούμε με ιδεολογικό-πολιτικά προβλήματα ή οτιδήποτε άλλο.  Παρένθεση, εννοείται πως το δεσπόζων πολιτικό-οικονομικό σύστημα, ο καπιταλισμός, είναι απάνθρωπος και ακόμη χειρότερος. Εννιά στους δέκα σύγχρονους Έλληνες, δεν έχουν να πουν καλά λόγια για τον καπιταλισμό. Και ίσως περισσότεροι ακόμα, έχουν να καταλογίσουν ουκ ολίγα και στον πάλε-ποτέ υπαρκτό σοσιαλισμό. Αυτό που εγώ γράφω και υποστηρίζω, είναι ότι ενδεχομένως, το διαρκές και δισεπίλυτο πρόβλημα ΔΕΝ έχει να κάνει με το οιοδήποτε πολιτικό-οικονομικό, εκπαιδευτικό, θρησκευτικό ή μεταφυσικό «σύστημα» αλλά με τον ίδιο τον άνθρωπο. Ουδείς θεσμός δύναται να μετατρέψει έναν συμπλεγματικό καιροσκόπο ή αβδηρίτη, σε άξιο πολιτικό ηγέτη ή έστω σε δημιουργικό πολίτη. Ακόμα και οι ωφελιμότεροι δεσμοί, καθίστανται πολλάκις γελοίοι ή επικίνδυνοι, εξαιτίας της ανεπάρκειας όσων είναι χρεωμένοι με τη λειτουργία τους. Την ίδια αδυναμία των θεσμών την επισημαίνει και ο Φρόιντ:

«Η πλειονότητα των ανθρώπων είναι άφρονες και επιθετικοί, μετουσιώνουν τις ορμές τους σε πολιτισμό μόνον  όταν μία κυρίαρχη μειονότητα τους εξαναγκάζει να το πράξουν. Εμφανίζουν καταστροφικές, αντικοινωνικές τάσεις και τα λογικά επιχειρήματα είναι ανώφελα μπροστά στα πάθη τους. Όλα τούτα, δεν θα έπρεπε να αποδοθούν σε ελαττώματα των υφισταμένων θεσμών, ούτε και μπορούμε να προσδοκούμε ότι θα εφαρμοστούν στο μέλλον κάποιοι καλύτεροι θεσμοί, που θα επηρεάσουν θετικά τους ανθρώπους από παιδάκια. Οπότε, τότε, η παραίτηση απ’ τις ορμές θα γίνεται χωρίς άνωθεν πίεση απ’ το πολιτισμικό υπέρ-εγώ δηλαδή, και οι ανθρώπινες υποθέσεις θα διευθετούνται ευκολότερα. Όλα αυτά δεν είναι εφικτά, διότι, πρώτον: είναι αδύνατον να βρεθούν αρκετοί ανιδιοτελείς εκπαιδευτές και δεύτερον, είναι αδύνατο να αποφευχθεί η υψηλή δαπάνη ψυχικής ενέργειας σε καταναγκασμό».

Η γενεαλογία, όπως ήδη καταλάβατε, των διανοητών απ’ τους οποίους εμπνέομαι, για να μιλήσω για τους πιο σύγχρονους, περιλαμβάνει –μεταξύ άλλων- πεσιμιστές, όπως ο σύγχρονος φιλόσοφος Τζον Γκρέι, ο σχετικά πρόσφατος, σπουδαίος, Ρουμάνος φιλόσοφος ο Εμίλ Σιοράν ή Τσιοράν, οι οποίοι, είχαν ως «πατέρα» τους τον Φρόιντ, ως «τρελοθείο» τους, τον Νίτσε κι ως «παππού» τους, τον Σοπενχάουερ. Και πριν απ’ αυτούς φυσικά, υπάρχουν κι άλλοι. Σπουδαίους, -μοραλιστές ή όχι- γνωμικογράφους, όπως ο Λα Ροσφουκώ, ο Γκερντ Λιχτενμπεργκ, ο Τζον Σουίφτ, κ.τ.λ. Όπως και σε κάθε άλλη «οικογένεια», έτσι και σε αυτήν την γενεαλογία, που σας συστήνω, υπάρχουν διαφωνίες. Επί παραδείγματι μπορώ να αναφέρω τον Σοπενχάουερ, να λέει: «Αν ο οίκτος συνιστά το μοναδικό μη εγωιστικό ηθικό κίνητρο» ή, όπως σημειώνει ο Νίτσε: «αν πρόκειται για κάτι το επιβλαβές». Και: «αν ο κόσμος διέπεται από μία θέληση για δύναμη». Ή, επιστρέφοντας στον Σοπενχάουερ: «από μία βούληση για ζωή». Ενώ, Σοπενχάουερ και Φρόιντ συμφωνούν, διερωτώμενοι: «αν υφίσταται ένας πόλεμος όλων εναντίον όλων». Ή, σύμφωνα με τον Νίτσε: «αν ο πόλεμος υφίσταται ανάμεσα στην «ηθική του κυρίου» και την «ηθική του δούλου».

Νίτσε - Σοπενχάουερ - Φρόιντ

Για να βγάλουμε τον αγαπημένο μου «τρελοθείο» έξω από την εξίσωση και την γενεαλογία. Ο Νίτσε διαφοροποιείται από τους άλλους δύο: Σοπενχάουερ, Φρόιντ, πρωτίστως για δύο λόγους: Γιατί διαπνεόταν από το όραμα του μελλοντικού Υπέρ-Ανθρώπου, που θα δώσει νόημα στην ύπαρξη κ.τ.λ. Και γιατί διαπνεόταν από την, υπέρ-οπτιμιστική κατ’ εμέ, ιδέα, της Διονυσιακής κατάφασης της ζωής. Αντιθέτως, Σοπενχάουερ και Φρόιντ, θεωρούσαν ότι ο στόχος της ζωής είναι ο θάνατος. Οι συντηρητικές ορμές των ανθρώπων, όπως και των ζώων δεν αποσκοπούν στην εξελικτική τελειοποίηση, έγραφε ο Φρόιντ, αλλά στην επιστροφή στην πρωταρχική κατάσταση της άψυχης ύλης. Με άλλα λόγια, η φροϋδική έννοια της «ενόρμησης θανάτου», επαληθεύει τη θέση του Σοπενχάουερ, πως η ζωή αποτελεί απλώς ένα καθήκον, που πρέπει να εκπληρωθεί. Κάπου, ο Σοπενχάουερ γράφει: είναι εξαιρετικό να πεις για κάποιον «απεβίωσε», γιατί αυτό σημαίνει, ότι εκπλήρωσε το καθήκον του. Κάποιοι κατηγορούσαν τον Σοπενχάουερ, του ‘λεγαν: ωραία όλα αυτά που λες, αλλά γιατί δεν αυτοκτονείς; Γιατί κοιμάσαι μ’ ένα όπλο κάτω απ’ το μαξιλάρι σου; Κι ο Σοπενχάουερ, έδωσε της εξής, εξαιρετική απάντηση: «Όταν κάποιος σας ρωτά, που βρίσκετε μία συγκεκριμένη οδός, του δείχνετε προς τα πού είναι, δεν πηγαίνετε μαζί του». Όπως λοιπόν ο Σοπενχάουερ δηλώνει, ότι η θλίψη κι η οδύνη αποτελούν τον κανόνα στη ζωή, έτσι και ο Φρόιντ, θεωρεί πολύ ευκολότερο το να μας βρει η δυστυχία παρά η ευτυχία κι αυτό γιατί ο πόνος, μας απειλεί από τρεις πλευρές: Από τη φύση. Από το ίδιο μας το σώμα. Πρωτίστως όμως: από τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους, οι οποίοι κάθε άλλο παρά αξιαγάπητοι είναι, έγραψε ο Φρόιντ. Επιπλέον, οι ηθικές απαγορεύσεις που μας επιβλήθηκαν από το πολιτισμικό Υπέρ-εγώ, θεωρούνται ότι αποδεικνύουν την κακότητα και την ευτέλεια που υπάρχει μέσα μας. Ενώ η εντολή «ου φονεύσεις», επιβεβαιώνει ότι καταγόμαστε από αμέτρητες γενιές ανθρώπων, που είχαν τη δολοφονική δίψα στο αίμα τους, όπως ίσως και εμείς σήμερα. Όπως αναφέρει ο «μπαμπάς» του Φρόιντ, ο Σοπενχάουερ:

«ο πυρήνας του εαυτού μας ταυτίζεται με τον άνευ ορίων εγωισμό κι αν μπορούσαμε ν’ αντικρίσουμε την ψυχή μας με καθαρότητα και σκληρότητα στον καθρέφτη, θα ομολογούσαμε ότι ο άνθρωπος επιθυμεί να είναι ο κυρίαρχος όλων, να διαθέτει τα πάντα, να αντλεί ηδονή από το κάθε τι και αντιδρά με μίσος και καταστροφική μανία, σε οτιδήποτε εναντιώνεται στην εγωπάθειά του».

Μάλιστα, ο Σοπενχάουερ αναφέρει: «ότι μερικοί άνθρωποι θα έφταναν μέχρι του σημείου να σκοτώσουν τον συνάνθρωπό τους, μόνο και μόνο για να αλείψουν τις μπότες τους με το λίπος τους». Ο Φρόιντ, όπως άλλωστε κι ο Σοπενχάουερ, σήμερα θεωρείται παρωχημένος, όποτε μπορεί να αναρωτηθείτε γιατί σας μιλάω για αυτούς. Για τον Φρόιντ ειδικά, διατείνονται ότι ο λόγος που θεωρείται παρωχημένος, είναι επιστημονικώς τεκμηριωμένος κι έχει να κάνει με την πρόσφατη ανάπτυξη της γνωστικής νεύρο-επιστήμης και με την προσήλωση των περισσοτέρων, στην υποτιθέμενη βιολογική βάση των ψυχό-πνευματικών διεργασιών. Τουναντίον, εγώ στο βιβλίο μου υποστηρίζω, ότι η απαξίωση του Φρόιντ, οφείλεται περισσότερο στις μισανθρωπικές και πεσιμιστικές πλευρές του ύστερου έργου του, του έρημου. Ήτοι, στην άρνησή του να ασπαστεί τη διαφημιζόμενη –από τον Διαφωτισμό και ύστερα- σύμφυτη ευγένεια και ορθολογικότητα του είδους μας. Λαμβάνοντας ως σημείο εκκίνησης του Φρόιντ, την ρηξικέλευθη σοπενχαουερική ιδέα, ότι δεν ταυτίζεται η συνείδησή μας και η σκέψη μας. Για να το πούμε πιο απλά, η ρηξικέλευθη ιδέα του Σοπενχάουερ, που ενέπνευσε τον Φρόιντ, είναι ότι συχνάκις οι σεξουαλικές ορμές μας κι οι παράλογες επιθυμίες μας, οι εγωιστικές επιθυμίες μας, λειτουργούν ανεξαρτήτως του συνειδητού στοχασμού μας, με αποτέλεσμα να εναντιώνονται στις δινούμενες ηθικές και λογικές προθέσεις μας. Με αφορμή λοιπόν σοπενχαουερικές ιδέες, ο Φρόιντ διερεύνησε τις σκοτεινές, ερεβώδεις και αχαρτογράφητες περιοχές του νου μας και «διαφώτισε» τον Διαφωτισμό, ως προς ανεπίτευκτο πολλών από τους προγραμματικούς στόχους του Διαφωτισμού και φώτισε τα όρια των ιδεωδών, που επικαλείτο ο Διαφωτισμός. Τουτέστιν, στην πραγματικότητα, αυτό το οποίο η νεοτερικότητα δεν συγχώρεσε ποτέ στον Φρόιντ, είναι ότι προώθησε την επικίνδυνη για τις αυταπάτες μας άποψη, ότι η πρωταρχική ανθρώπινη κατάσταση, είναι η χρήση είτε ωμής, είτε συγκεκαλυμμένης βίας, κατά τις συγκρούσεις ανταγωνιστικών συμφερόντων. Και επίσης, ότι το επονομαζόμενο «δίκαιο της κοινότητας», εκφράζει απλώς τους μονίμους, άνισους συσχετισμούς εξουσίας εντός της κοινωνίας.

Ναι μεν βαυκαλιζόμαστε με την ιδέα, ότι επαφίεται στην ελεύθερη βούλησή μας, να επιλέξουμε ανάμεσα σε δύο αντιδιαμετρικούς πόλους: αγάπη – μίσος, καλό – κακό, δίκαιο – βία. Αλλά οι ορμές αυτοσυντήρησης (Έρως, κατά Φρόιντ) και οι αυτό-καταστροφικές ορμές (Θάνατος), συμμειγνύονται, αλληλεπιδρούν και ενεργοποιούνται συγχρόνως σε κάθε έκφανση της ζωής μας. Με αποτέλεσμα η επιθετικότητα, να στρέφεται είτε προς τα έξω: αποφέροντας ηδονή, είτε προς τα μέσα: γεννώντας την «ηθική συνείδηση», το Υπέρ-εγώ. Εν αντιθέσει όμως προς τον Σοπενχάουερ –να μια αντίθεσή τους- που έβρισκε δίοδο διαφυγής στον ασκητισμό, στην μελέτη των Ουπανισάδων, στον Βουδισμό, στον αναχωρητισμό κτλ. Ο Φρόιντ δεν έβλεπε καμία διέξοδο για το συμπλεγματικό και φιλοπόλεμο ζώο, που λέγεται άνθρωπος.

Φιλία

Με αφετηρία λοιπόν τα προαναφερθέντα, σ’ αυτό το βιβλίο μελετώ καλοπροαίρετα, όλα τα προτεινόμενα ιάματα του σύγχρονου πολιτισμού με την ελπίδα να αυτοδιαψευστώ. Να διαψευστεί η μηδενιστική και η πεσιμιστική κοσμοαντίληψή μου, αλλά εις μάτην. Λόγου χάρη, ας μιλήσουμε για κάποια απ’ αυτά τα «φάρμακα» -ή φαρμάκια- του σύγχρονου πολιτισμού. Θα ξεκινήσω από κάτι απλό, τη φιλία. Ένας από τους μοραλιστές γνωμικογράφους, που έζησαν πριν κι απ’ τον Σοπενχάουερ, ο Λα Ροσφουκώ, έλεγε ότι η φιλία δεν είναι τίποτα άλλο από μία συγκυριακή αμοιβαιότητα συμφερόντων. Ας πάμε σε κάτι πιο σύνθετο, που έχει να κάνει με τον τομέα του επιστημονικού πεδίου που υπηρετώ τα τελευταία χρόνια: την επικοινωνία. Ας μιλήσουμε λοιπόν, για την λεγόμενη «επιτυχή» επικοινωνία, την κοινωνική συναίνεση –το συνεπακόλουθο της επιτυχούς επικοινωνίας, το «consensus», όπως λέγεται. Σε κάθε διαφωνία, δημόσια και ιδιωτική, ο καθένας επικεντρώνεται αποκλειστικώς, σε εκείνα τα σημεία τα οποία «δικαιώνουν» την ιδεοληψία και τις βεβαιότητές του. Δεν προσέρχεται σε διάλογο, παρά μόνο αν γνωρίζει εκ των προτέρων, πως ότι κι αν ειπωθεί απ’ την ετέρα πλευρά, αυτός θα νιώσει δικαιωμένος. Οι αποφάσεις, ή οι αποφάνσεις –για να δανειστώ έναν όρο του Παναγιώτη Κονδύλη- των συμμετεχόντων στην επικοινωνιακή διαδικασία, είναι πάντοτε προειλημμένες. Και ξαναγυρνάω στην κεντρική ρήση της ομιλίας μου: «Αν μπορούσαμε να αντικρίσουμε με καθαρότητα και σκληρότητα την ψυχή μας στον καθρέφτη», θα ομολογούσαμε πως τω όντι, έτσι συμβαίνει. Άτομα με αντιμαχόμενες απόψεις, συμμετέχουν μεν σε συζητήσεις, σε «γόνιμους» διαλόγους, διότι απλώς θέλουν να παραστήσουν τους κοινωνικώς πειθαρχημένους, ή γιατί θέλουν να βολιδοσκοπήσουν τον αντίπαλο. Όλοι γνωρίζουμε πολύ καλά ότι είναι μάλλον απίθανο, κάποιος απ’ όλους τους συμμετέχοντες να υπαναχωρήσει τελικώς από την αξίωση ισχύος του σ’ έναν διάλογο. Το ζητούμενο είναι πάντα ή σχεδόν πάντα, για όλους η εξουσία. Η εξουσία και ει δυνατόν η «κατάχρησή» της, θα προσέθετα.  Ο διάπυρος πόθος του καθενός, είναι το να επιδείξει εμφατικώς, σε όσους το δυνατόν περισσότερους, την υπεροχή του/της, έναντι αυτών. Ή αλλιώς, ο διάλογος, είναι το πεδίο μάχης που επιλέγουν όσοι ξέρουν, ότι δε θα μπορούσαν να επιβάλλουν την κυριαρχική άποψή τους σ’ ένα σκληρότερο είδος πολέμου (Κονδύλης).

Φιλανθρωπία / Θρησκεία

Ας μιλήσουμε τώρα για την φιλανθρωπία. Απολύτως κίβδηλη, δεν το συζητώ. Πρόκειται απλώς για αυτό στο οποίο καταφεύγουν, κάποιοι βολεμένοι μεγαλοαστοί κι ενίοτε μικροαστοί, που αναζητούν έναν αναπνευστήρα για τη βαλτώδη συνείδησή τους μέσω αγαθοεργιών. Ιδίως αν αυτές οι αγαθοεργίες, είναι σε θέση να επιφέρουν είτε φορολογικές ελαφρύνσεις, είτε να τους εξασφαλίσουν «πρώτο τραπέζι πίστα» στον παράδεισο.

Για τις θρησκείες δεν θα πω πολλά, για να μη θιγεί κάποιος. Πρόκειται απλώς για επινοημένα, κανονιστικά μετά-συστήματα, που αυτοαιτιολογούνται και αυτοδικαιώνονται κι αυτά, σε μία απέλπιδα προσπάθεια να ενταχθεί η κωμικοτραγική ανθρώπινη ύπαρξη σε μία εικαζόμενη, ανώτερη και αρμονική ολότητα. Οι διάφορες λοιπόν θρησκείες, πείθουν τους πιστούς, ότι τους περιμένουν ουρί και πιλάφια στον παράδεισο, ότι ο Αντίχριστος θα μεταστοιχειωθεί σε έναν συγκεκριμένο τριψήφιο αριθμό, καταχαραγμένο σε πλινθίο πυριτίου (μικροτσίπ). Ότι οι καταστροφικοί τυφώνες -μας λένε οι Αμερικανοί Ευαγγελιστές- δεν οφείλονται στην ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή, αλλά στο ότι επιτρέψανε σε μερικές Πολιτείες τους γάμους μεταξύ ομοφύλων. Η εγκόσμια ζωή, λέει μια άλλη θρησκεία, δεν είναι παρά η προετοιμασία για την τελική σύγκρουση με τους απίστους κτλ.

Τεχνο-επιστήμη

Πάμε στην τεχνο-επιστήμη, όλοι θα θέλαμε να πιστέψουμε στην εγκυρότητά της. Είναι απροϋπόθετη η επιστήμη; Ο Νίτσε, που δεν πρόλαβε να δει αυτά που γίνονται στον 20^ο αιώνα, ήδη έλεγε ότι δεν υπάρχει απροϋπόθετη επιστήμη, για άλλους λόγους το έλεγε αυτός τότε, που να είχε δει όσα συμβαίνουν σήμερα. Ο επιστημονικός λόγος, αποτελεί απλώς έναν από τους πολλούς θεσμικούς μηχανισμούς παραγωγής αλήθειας, εντός ενός δαιδαλώδους πλέγματος εξουσιών, τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο. Τα αδιαμφισβήτητα τεχνο-επιστημονικά επιτεύγματα, σε καμία περίπτωση δεν συνεπάγονται τη λύτρωση από την ανθρώπινη κτηνωδία. Απεναντίας, πολλές φορές την διευκολύνουν την ανθρώπινη κτηνωδία. Η τεχνο-επιστήμη, δεσμεύεται από τα εξής τέσσερα θέσφατα: Την ανθρώπινη αλαζονεία και ιδιοτέλεια – Την πολιτική (εξυπακούεται) – Τις ιδιωτικές επενδύσεις, και από τις αναπόδραστες σχέσεις της τεχνο-επιστήμης με τα διάφορα θρησκευτικά δόγματα, που επικρατούν ανά τον κόσμο. Είναι ανώφελο λοιπόν να περιμένουμε από μία τέτοια τεχνο-επιστήμη, να πληροφορήσει τον «μέσο πολίτη» κάποτε, με ειλικρίνεια, για το τι συμβαίνει πραγματικά με άπειρα πλείστα, όσα θέματα μας απασχολούν ή θα έπρεπε να μας απασχολούν. 

Το fracking, για παράδειγμα, αν το ‘χετε ακουστά: την υδραυλική ρωγμάτωση. Την έρευνα των εμβρυακών βλαστοκυττάρων. Τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Τη μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα από το fracking και τους πιθανούς σεισμούς που προκαλούνται. Τις δοκιμές καινούριων υπερόπλων απ’ τις υπερδυνάμεις. Την τοξικότητα των ωκεανών. Την χειραφέτηση του καιρού και την κλιματική αλλαγή. Τα δυνητικώς ολέθρια επιστημονικά πειράματα, που διεξάγονται με βιοχημικούς παράγοντες. Τα συστήματα επιθεώρησης, που σχετίζονται με την ασφάλεια των μεταλλαγμένων τροφίμων. Στη μία μετά την άλλη, στις Πολιτείες της Αμερικής, οι πολίτες τους ψηφίζουν εναντίον της καταγραφής στην ετικέτα των τροφίμων για το αν πρόκειται για μεταλλαγμένα προϊόντα ή όχι. Σαν να μην τους ενδιαφέρει η υγεία τους. Αλλά, ούτως ή άλλως, ας μην περιμένουμε από την τεχνο-επιστήμη να είναι ανεξάρτητη κι απροϋπόθετη. Μέσα στο βιβλίο, αναφέρω ένα μικρό παράδειγμα για μία αρχαιολόγο στον Καναδά, την Πατρίσια Σάδερλαντ, η οποία απροσδόκητα ανακάλυψε, ότι οι πρώτοι άποικοι στον Καναδά ήταν οι Βίκινγκς. Έλα όμως, που εκείνη την εποχή που έκανε αυτή την ανακάλυψή της (2012), η κυβέρνηση του Καναδά, ήθελε να δώσει έμφαση στις Βρετανικές καταβολές της χώρας, με αποτέλεσμα, όχι μόνο να θάψει την έρευνα της Σάδερλαντ, αλλά να την απολύσει κι από το μουσείο πολιτισμού. Δεν είναι ανεξάρτητη κι απροϋπόθετη η τεχνο-επιστήμη.

Σωβινισμός - Νεότητα - Σύγχρονη τέχνη

Για τον σωβινισμό δεν χρειάζεται να πω πολλά, στερείται κάθε λογικής βαρύτητας. Μπορείς να νιώθεις «τυχερός» αν γεννήθηκες στην Αγγλία και όχι στο Τσαντ. Αν έχετε ακουστά τη χώρα που την επέλεξα σκοπίμως, γιατί πρόκειται για μία χώρα με το μικρότερο παγκοσμίως προσδόκιμο μέσου όρου ζωής και με ένα από τα χαμηλότερα κατά κεφαλήν εισοδήματα. Μπορεί να νιώθεις λοιπόν τυχερός που δεν γεννήθηκες στο Τσαντ, υπερήφανος όμως γιατί; Δεν οφείλονται σε ‘σένα, τα τυχόν σπουδαία επιτεύγματα ανθρώπων, που απλώς συνέπεσε να ζούσαν στον ίδιο τόπο, που συνέπεσε να ζεις σήμερα.

Ας μιλήσουμε και για τη νεότητα. Στους νέους ανθρώπους, αποδίδεται ιδιαίτερη αξία, διότι αυτοί συνιστούν μακροχρόνιους καταναλωτές. Αυτό είναι το όνομα του παιχνιδιού μας, η κατανάλωση. Κι ένας δεύτερος λόγος, είναι το ότι έχουμε, κυρίως στη Δύση, μία εγγενή απέχθεια προς τα γηρατειά. Αυτοί είναι οι δύο κύριοι λόγοι που πριμοδοτούμε τη νεότητα. Η δε απέχθεια μας προς τα γηρατειά, θα έλεγα ότι είναι γεγονός ενδεικτικό της άρνησης των περισσοτέρων εξ ημών, να αποδεχθούμε το μοναδικό εξισωτικό παράγοντα κατά τον Σοπενχάουερ. Ποιος είναι ο μοναδικός εξισωτικός παράγοντας; Ο θάνατος.

Δυο λογάκια για την σύγχρονη τέχνη. Πλήρης αποπολιτικοποίηση, είτε είναι καλό αυτό είτε κακό. Τα συνεπακόλουθα όμως, είναι σίγουρα δεινά: Απλοϊκότητα, ευκολία, ρηχή επανάληψη. Για να το πω πιο σύνθετα, η φαντασία, sine qua non προϋπόθεση της τέχνης, έχει εποικιστεί από την εμπορευματική λογική, όπως σχεδόν τα πάντα σήμερα. Μαζική απέκκριση διανοητικών και καλλιτεχνικών προϊόντων υψηλής τοξικότητας, αυτό είναι η σύγχρονη τέχνη. Και αυτά τα απεκκρίματα υψηλής τοξικότητας, καταναλώνονται από όσους πληρώνουν μετά χαράς, για να «διασκεδάσουν», εορτάζοντας τι; Την ατελείωτη αυτό-αναπαραγωγή της ηλιθιότητας, της βίας και της υποταγής «στην κοινωνία του θεάματος», όπως έλεγε ο Γκυ Ντεμπόρ.

Παιδεία

Και τέλος, κάτι για τον χώρο που διακονώ, την παιδεία και τους, με τα λύπης το λέω: «ersatz» διανοουμένους. Τα εκπαιδευτικά συστήματα προωθούν την μερικευμένη γνώση και ενίοτε την άγνοια. Ο σπουδαίος Νόαμ Τσόμσκι, λεει ότι οι εγκύκλιες σπουδές, είναι ένα σύστημα επιβαλλόμενης άγνοιας. Η εκπαίδευση λοιπόν, προωθεί τι; Την εξειδικευμένη κατάρτιση και τον κομφορμισμό φυσικά. Αντί να προωθούν τι; Την καθολική καλλιέργεια, την αισθητική και πνευματική καλλιέργεια, την ελεύθερη σκέψη. Οι περισσότεροι σύγχρονοι διανοούμενοι λοιπόν, για να περάσουμε και σε αυτούς, είναι εργολάβοι ιδεών. Έτοιμοι να προσφέρουν τις «προκάτ», ανάλατες λύσεις τους επί παντός επιστητού, ακόμα και για ζητήματα του συρμού. Πρόκειται για κενούς και επιτηδευμένους στοχαστές δίχως όραμα. Απολύτως εξαρτημένους από το εκάστοτε πνεύμα της εποχής. Στο οποίο και προσαρμόζονται μετά χαράς, ούτως ώστε να διαδώσουν στους πάντες τις τυχαίες γνώμες τους και τις ανεμικές ή σκοπίμως δυσνόητες, θεωρητικές κατασκευές τους. Οι επικρατούσες τάσεις -δυστυχώς και στην ακαδημαϊκή κοινότητα-, είναι η αδικαιολόγητη καυχησιολογία, ο φθόνος, η αμοιβαία υπονόμευση, ο κανιβαλισμός και η ανερμάτιστη συμπεριφορά. Οι «διάσημοι» εκπρόσωποι των τεχνών και των γραμμάτων, ενδιαφέρονται αποκλειστικώς ή πρωτίστως, για τη διαιώνιση μίας κατάστασης που τους επιτρέπει είτε να προαλείφονται κυβερνητικές θέσεις είτε να παριστάνουν τα ποπ-είδωλα. Ενώ όσοι έρχονται από πίσω, όσοι ακολουθούν στη σειρά, οι ποταποί και χαμερπείς και υποκριτές «Διονυσοκόλακες» (ωραία λέξη, την χρησιμοποίησε ο Επίκουρος κι ο Αριστοτέλης για τους Πλατωνιστές) αυτοί οι Διονυσοκόλακες λοιπόν, το μόνο που επιθυμούν, είναι να γίνουν χαλίφηδες στη θέση του χαλίφη.

Πολύς λόγος γίνεται εσχάτως στην Ελλάδα, περί αξιολόγησης και αριστείας, τόσο στην παιδεία όσο και στους χώρους εργασίας. Ας αποπειραθώ να σκιαγραφήσω την τραγικοκωμική αναζήτηση ενός Αρχιμήδειου σημείου, ως προς το ζήτημα της αξιολόγησης. Θα διαβάσω το απόσπασμα μέσα από το βιβλίο:

«Αξιολόγηση στην παιδεία ή την εργασία: Ποιος αποφασίζει για το ποιοι θα είναι οι αξιολογητές; Πώς επιλέγονται οι κρίνοντες; Και με ποια κριτήρια οφείλουν αυτοί, να πιστοποιούν την επάρκεια των εκπαιδευτών; Τίνι τρόπο θα εποπτεύονται οι φορείς ή τα άτομα που ασκούν τον ποιοτικό έλεγχο; Ποιοι, και έχοντας ως γνώμονα τι ακριβώς, ορίζουν και κρίνουν τους επιλογείς των αξιολογητών; Επί ποίας αντικειμενικής βάσεως και από ποιον υπέρτατο κήνσορα γίνεται η τελική επισκόπηση των επιμέρους χρησιμοποιηθέντων κριτηρίων, η αξιολόγηση των ελεγκτών και η μετά-κριτική αποτίμηση όλων των κρίσεων στις οποίες αυτοί προέβησαν. Υπάρχει, με άλλα λόγια, ο παντογνώστης και άσπιλος, υπεράνθρωπος, που θα εξαλείψει κάθε ίχνος ευνοιοκρατίας ή καιροσκοπισμού, σε κάθε στάδιο της ελεγκτικής διαδικασίας;»

Οι ημιβάρβαροι

Κλείνοντας, την ίδια στιγμή λοιπόν που συμβαίνουν όλα αυτά, η παγκόσμια αποβλάκωση και δικτατορία των ημιβάρβαρων επεκτείνεται. Παράδειγμα: Στις Η.Π.Α, ένας στους τέσσερεις -κοντά 100 εκατομμύρια άνθρωποι δηλαδή- πιστεύουν ότι ο ήλιος περιστρέφεται γύρω από την γη. Σε πολλές από τις Πολιτείες τους, έχουν νόμους όπως οι εξής: Απαγορεύεται να έχεις πάνω από δύο δονητές στην οικεία σου. Επιτρέπεται να σκοτώσεις μια αρκούδα, αλλά απαγορεύεται να την ξυπνήσεις και να την φωτογραφήσεις. Υπάρχουν αυτοί οι νόμοι, μπορείτε να το ψάξετε. Ας αφήσουμε την Αμερική, ας πάμε στους κήνσορες μας τους Γερμανούς, τους τιμητές μας τα τελευταία χρόνια με την κρίση. Γνωρίζετε ότι επιδίδονται αδιαλείπτως στην κτηνοβασία; Γνωρίζετε ότι βρίθει η Γερμανία, οίκων ανοχής με ζώα; Να πούμε και για τους φιλήσυχους και φιλειρηνιστές και «αγαπημένους» σε όλους Βουδιστές; Το ξέρετε ότι οι Βουδιστές, εγκαταλείπουν τα τυφλά παιδιά τους στους δρόμους, τα φτύνουν και τους πετούν πέτρες, διότι πιστεύουν ότι είναι οι δαιμονισμένα, ή διανοητικώς καθυστερημένα; Να πούμε για τον Ρουσσωικό μύθο, των «ευγενών αγρίων»; Γνωρίζετε ότι ακόμη και σήμερα, πάμπολλες φυλές στην Αφρική, βράζουν ζωντανούς και τρώνε τα όργανα των αλμπίνων. Γιατί πιστεύουν, ότι τα όργανά τους έχουν κάποιες μαγικές ιδιότητες και αν τα καταναλώσουν θα τους χαρίσουν ευμάρεια. Αυτοί είναι οι «ευγενείς άγριοι». Να πούμε για τους Ισλαμιστές, εκτελούν τις μοιχαλίδες διά λιθοβολισμού και τους ομοφυλόφιλους διά απαγχονισμού. Να πούμε για όλους εμάς, τους εξελιγμένους και πολιτισμένους δυτικούς; Πόσα εκατομμύρια εξ ημών, ξημεροβραδιάζονται έξω από τα πολυκαταστήματα για ν’ αγοράσουν το καινούριο iPhone; Έχω διαβάσει ουκ ολίγες ειδήσεις, από έγκυρες δημοσιογραφικές πηγές, για ζευγάρι που πουλούσε το παιδί τους για να εξοικονομήσει τα χρήματα που απαιτούντο, ώστε ν’ αγοράσουν το iPhone. Να πούμε και κάτι για τα πρόσφατα νέα που αφορούν τη Σουηδική Ακαδημία. Δίνει το Νόμπελ στον Μπομπ Ντίλαν. Να δούμε ποιοι δεν έχουν πάρει Νόμπελ; Ο, κατ’ εμε τουλάχιστον, σπουδαιότερος λογοτέχνης όλων των εποχών: Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ο Τζέιμς Τζόις, η Βιρτζίνια Γουλφ. Δεν έχει πάρει ένας, όχι τόσο γνωστός και σπουδαίος, αλλά αγαπημένος μου ποιητής, ο Ρόμπερτ Φροστ. Δεν έχει πάρει Νόμπελ ο Τολστόι! Πήρε όμως ο Ντίλαν, αν δεν είναι αυτό αποχρώσο ένδειξη της παγκόσμιας αποκολοκύνθωσης, τι άλλο είναι; Αν δεν δείχνει την αποβλάκωση, δείχνει ότι όλοι είμαστε πελατάκια.

Εν κατακλείδι, αν δεν είχα τον κρυφό-οπτιμισμό, ότι τα πράγματα ενδεχομένως θα μπορούσαν να καλυτερέψουν, δεν θα έγραφα καν αυτό το βιβλίο. Ίσως η σωτηρία του είδους μας, συνολικώς, να περνά πρωτίστως μέσα από την κάθαρση της ψυχής μας, από την πλήρη και ειλικρινή επαναξιολόγηση των αρχών και των αξιών μας. Και, τέλος, από το να καταφέρουμε να επιστρέψουμε στα στοιχειώδη της συνύπαρξής μας.

__________________________________

Βιβλίο: Μισανθρωπία, Σμίλη, 2015

Παρουσίαση βιβλίου, Οκτώβριος, 2016

2^ο Φεστιβάλ Τέχνης: Η σωτηρία της Ψυχής