Ιμμάνουελ Βαλλερστάϊν: Το τέλος των κρατών

Ιμμάνουελ Βαλλερστάϊν: Το τέλος των κρατών

[κλικ στα ακουστικά 🎧 για να ακούσεις το άρθρο] 

(απομαγνητοφώνηση: Κωνσταντίνος Σύρμος)

Εθνικισμός

Σύμφωνα με τη συνήθη ανάλυση των περισσοτέρων μελετητών, ο εθνικισμός είναι φαινόμενο του 19^ου αιώνα. Δε διαφωνώ μ’ αυτήν την εκτίμηση. Πριν απ’ τον εθνικισμό υπήρχαν τα κράτη η έννοια όμως, του εθνικού φρονήματος των λαών δεν ήταν ισχυρή στα τότε υπάρχοντα κράτη. Αρκεί να σκεφτούμε τη Γαλλία στη Γαλλική Επανάσταση. Ο μισός πληθυσμός δε μιλούσε τη γαλλική γλώσσα. Υπάρχει μια φράση στο βιβλίο «Η Ιωάννα της Λωραίνης» όπου συζητούν για το αν η Ιωάννα πρέπει να καεί στην πυρά ή όχι και κάποιος λέει: «Αυτοί οι Πικάρδοι ονομάζονται Γάλλοι;» οπότε γεννάται το ερώτημα από που προέκυψε ο εθνικισμός; Είναι σαφές, ότι αναδύθηκε ως μέθοδος από ενοποιητικούς παράγοντες μέσα στο κράτος για να ξεπεραστεί το πρόβλημα των ταξικών αγώνων. Ενωμένοι οι Γάλλοι μπορούσαν να κατακτήσουν τους Αλγερινούς. Έτσι, θα δινόταν τέλος στην ανησυχία που προκαλούσαν οι ταξικές σχέσεις μέσα στη Γαλλία. Αυτή η μέθοδος ως ένα σημείο είχε μεγάλη επιτυχία. Επίσης, ο εθνικισμός ξεπρόβαλε στην περιφέρεια ως μηχανισμός μάχης για την ισότητα. Θέλουμε να είμαστε ίσοι με τον υπόλοιπο κόσμο, συνεπώς, θέλουμε ένα κράτος κι ένα εθνικιστικό κίνημα. Η Ελλάδα είναι ένα καλό παράδειγμα όπως και άλλα κράτη. Έτσι, ο εθνικισμός γίνεται ένας μηχανισμός ενοποίησης κινημάτων. Όταν δημιουργείται ένα νέο κράτος η καθιέρωση μιας ενιαίας γλώσσας, πολιτισμού κ.τ.λ, επιτυγχάνεται μέσω δύο μηχανισμών. Ένας βασικός μηχανισμός είναι το δημοτικό σχολείο. Ο δεύτερος μηχανισμός, για άντρες μόνο, είναι ο στρατός. Και οι δύο μηχανισμοί επιτυγχάνουν εθνικούς στόχους.

Το φαινόμενο του εθνικισμού στον μετα-σοβιετικό κόσμο και στα Βαλκάνια γενικότερα, διαφέρει από τον ιστορικό εθνικισμό. Ο ιστορικός εθνικισμός ήταν απίστευτα αισιόδοξος. Έλεγαν: «Αν ιδρύσουμε το κράτος μας, ο κόσμος θα είναι καλός, θα υπάρχει ισότητα, θ’ αλλάξουμε τον κόσμο». Ήταν ένα φαινόμενο με θετική κατεύθυνση. Αυτές οι δομές όμως, κατέρρευσαν στη Γιουγκοσλαβία, στη Σοβιετική Ένωση, στην Τσεχοσλοβακία οι οποίες ήταν οι μόνες ομοσπονδιακές δομές. Όσες δομές δεν ήταν ομοσπονδιακές, παρέμειναν. Οι ομοσπονδιακές δομές κατέρρευσαν εξαιτίας της πορείας της ομοσπονδίας. Πήραν λοιπόν υπάρχουσες πολιτικές μονάδες, όπως η Βοσνία, η Μακεδονία, η Ουκρανία, που είχαν ανεξάρτητη κυβέρνηση και δομές και κινήθηκαν προς την ανεξαρτησία και την εσωτερική συνοχή μέσω ενός εθνικού ξεκαθαρίσματος. Αυτό το εθνικό ξεκαθάρισμα ίσως δεν ακούγεται καλά αλλά είναι κάτι που πάντα γινόταν, είναι όμως, ένας ιδιαίτερα αμυντικός και απαισιόδοξος τρόπος δημιουργίας ενός κράτους. Οι άνθρωποι που δημιουργούσαν όλα αυτά κινούνταν από το φόβο μήπως εκτοπισθούν από άλλους.

Στην περίοδο μετά το 1960 ο εθνικισμός έχασε την έννοια της «απελευθέρωσης». Το τέλος των κρατών είναι ένα τελείως διαφορετικό θέμα που σχετίζεται με την αλλαγή του κόσμου. Προς το παρόν, τα κράτη υπάρχουν. Πιστεύω όμως, ότι κλονίζεται η πεποίθηση ότι τα κράτη είναι αποτελεσματικοί μηχανισμοί, που μπορούν ν’ αλλάξουν τον κόσμο.

Καπιταλισμός: Ένα Παγκόσμιο Σύστημα σε κρίση

Θυμηθείτε την αρχική μου θέση, ότι όλα τα ιστορικά συστήματα έχουν μια αρχή. Επίσης, τα ιστορικά συστήματα έχουν μια φυσιολογική πορεία. Η λειτουργία τους βασίζεται σε συγκεκριμένους κανόνες. Κάποια στιγμή όμως επέρχεται η κρίση και το τέλος τους. Αυτό συμβαίνει σε όλων των ειδών τα συστήματα, τα φυσικά, τα βιολογικά, τα ιστορικά, τα κοινωνικά. Δεν είναι κάτι ασυνήθιστο, αλλά πρέπει να αναφέρουμε κάτω από ποιες συνθήκες συμβαίνουν όλα αυτά. Τα ιστορικά συστήματα λειτουργούν όπως κάθε άλλο σύστημα. Υπάρχουν μηχανισμοί μέσα στην ίδια τη δομή τους που επαναφέρουν συνεχώς την ισορροπία. Η πορεία ενός συστήματος είναι άλλοτε ανοδική, άλλοτε καθοδική. Οι μηχανισμοί εξισορροπούν το σύστημα. Επίσης, κάθε σύστημα έχει ένα κυκλικό ρυθμό για διάφορους λόγους δεν επανέρχεται ποτέ στο σημείο όπου βρισκόταν. Σ’ ένα διάγραμμα η πορεία αυτή περιγράφει την κυκλική τάση του συστήματος. Αν μετατρέψουμε αυτές τις κυκλικές τάσεις σε ποσοστά, π.χ, 20% ή 30% κ.ο.κ, ξέρουμε ότι δεν μπορεί να ξεπεράσει το 100%. Άρα, το σύστημα κινείται μέσα σε ένα καθορισμένο πλαίσιο. Δεν μπορεί να προσεγγίσει τα ασύμπτωτα σημεία. Το επιχείρημά μου είναι ότι η παγκοσμιοποίηση προσεγγίζει πολλά ασύμπτωτα ταυτόχρονα, που επηρεάζουν τη δυνατότητα συγκέντρωσης κεφαλαίου.

Η παγκοσμιοποίηση είναι ρητορικός όρος των τελευταίων 15 ετών. Όσοι χρησιμοποιούν τον όρο παγκοσμιοποίηση ισχυρίζονται ότι περιέχει το «καινούριο». Αν τους ρωτήσεις ποιο είναι αυτό το «καινούριο», θα μιλήσουν για τις αλλαγές στην τεχνολογία και την κοινωνία της πληροφόρησης. Ειλικρινά, δε θεωρώ ότι αυτά τα στοιχεία είναι καινούρια. Ασφαλώς οι πληροφορίες σήμερα ρέουν πολύ ταχύτερα, αλλά η ροή των πληροφοριών είναι ένα σταθερό φαινόμενο των τελευταίων 400-500 ετών. Δεν έχω πεισθεί λοιπόν ότι είναι κάτι καινούριο. Ένα δεύτερο «καινούριο» στοιχείο που αναφέρουν, είναι ο υποχρεωτικός ανταγωνισμός στην παγκόσμια αγορά. Πιστεύω ότι εδώ και 4-5 αιώνες, πρέπει να είμαστε ανταγωνιστικοί αν θέλουμε να έχουμε επιτυχία στην παγκόσμια αγορά. Το τρίτο «καινούριο» στοιχείο που αναφέρουν, είναι ότι τώρα η παραγωγή είναι παγκόσμια, όχι τοπική. 

Πρόσφατα έκανα μια έρευνα και διαπίστωσα ότι τα κύρια προϊόντα του 17^ου και 18^ου αιώνα, ήταν παγκόσμια εκείνη την εποχή. Συνεπώς, δεν υπάρχει τίποτα «καινούριο». Όλα τα στοιχεία που αναφέρουν ως «καινούρια», δεν είναι. Είναι λογικό, λοιπόν, να αναρωτηθούμε γιατί τα λένε. Αυτό ακριβώς αναφέρω όταν λέω ότι είναι ρητορικός όρος. Πιστεύω ότι είναι τμήμα μιας πολιτικής κατεύθυνσης που επέφερε την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης προκειμένου να εδραιωθεί μια νέο-φιλελεύθερη πολιτική. Η κα. Θάτσερ περιέγραψε την κατάσταση αυτή με τη φράση: «Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση». Είναι ένας τρόπος να πεισθούν οι κυβερνήσεις ότι δεν μπορούν να προβάλλουν φραγμούς στην ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων και αγαθών. Η προσπάθεια να επιτευχθεί ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων και αγαθών έχει ξεκινήσει πριν 4-5 αιώνες. Είναι μια προσπάθεια που υποστηριζόταν πάντα απ’ όσους είχαν συμφέροντα απ’ αυτήν την κατάσταση ενώ όσοι ζημιώνονταν, αντιστέκονταν. Είναι ένα κυκλικό φαινόμενο αυξομειωμένου ελεύθερου εμπορίου και ελεύθερης διακίνησης κεφαλαίων. Τα τελευταία 10-15 χρόνια η ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων είναι αυξημένη και, όπως φαίνεται, θα μειωθεί τα επόμενα χρόνια. Αυτό όμως το στοιχείο δεν είναι καινούριο, είναι η προσπάθεια επιβολής μιας θέσης. Από την άλλη, όμως, πιστεύω ότι υπάρχει ένα νέο στοιχείο, το οποίο η παγκοσμιοποίηση δεν μας αφήνει να δούμε. Αυτό το καινούριο στοιχείο είναι ο λόγος που εγώ μιλάω για «αλλαγή» όχι για παγκοσμιοποίηση. Πρόκειται για τη δομική κρίση του παγκόσμιου συστήματος.

Μετακίνηση

Οδηγούμαστε λοιπόν στο ερώτημα, πως οι καπιταλιστές συγκεντρώνουν κεφάλαια; Προφανώς, παράγουν προϊόντα που πουλάνε στην αγορά. Το κέρδος τους είναι η διαφορά ανάμεσα στην τιμή πώλησης και το συνολικό κόστος της παραγωγής του προϊόντος. Αν εξετάσετε το συνολικό κόστος που πληρώνουν θα δείτε ότι αποτελείται από τρία βασικά συστατικά. Ένα συστατικό είναι η αμοιβή του εργατικού δυναμικού, συμπεριλαμβανομένου του μάνατζμεντ. Δεύτερον, πρέπει να πληρώσουν τους συντελεστές της παραγωγής και τρίτον, πρέπει να πληρώσουν φόρους στο κράτος. Θεωρώ ότι αυτά τα τρία συστατικά πρέπει να εξετάζονται το καθένα ξεχωριστά, γιατί ο μισθός του εργατικού δυναμικού αυξάνεται συνεχώς τα τελευταία 400 χρόνια κατ’ αναλογία με τη συνολική αξία της παραγωγής. Πιστεύω ότι η απάντηση είναι πολύ απλή. Ο μισθός του εργατικού δυναμικού καθορίζεται από ένα συσχετισμό πολιτικών δυνάμεων. Ο συσχετισμός πολιτικών δυνάμεων εξαρτάται από το βαθμό που συνδικαλίζονται οι εργαζόμενοι. Κάποια μορφή συνδικαλιστής δράσης τους επιτρέπει να έχουν ένα μεγαλύτερο «κομμάτι απ’ την πίτα». Οι εργαζόμενοι, όμως, πάντα συνδικαλίζονταν κυρίως σε περιοχές όπου μπορούσαν να διεκδικήσουν μεγαλύτερο μερίδιο από τη συγκέντρωση κεφαλαίου. Όταν συνδικαλίζονται με επιτυχία και καταφέρνουν να πάρουν μεγαλύτερο μερίδιο απ’ τα κέρδη τι κάνουν οι εργοδότες, οι βιομήχανοι ή οι επιχειρηματίες; Ο κλασικός τρόπος χειρισμού της συνδικαλιστικής δράσης, ιδίως σε περιόδους οικονομικής κρίσης, είναι η μετακίνηση των εργοστασίων.

Μεταφέρουν τη μονάδα παραγωγής σε ένα άλλο μέρος όπου το εργατικό δυναμικό αμείβεται λιγότερο. Γιατί, όμως, αμείβεται λιγότερο; Γιατί οι εργάτες στην Αντίς Αμπέμπα δέχονται να χτίσουν ένα σπίτι για λιγότερα χρήματα ενώ οι εργάτες στη Στοκχόλμη δεν το κάνουν; Γιατί υπάρχουν τα ιστορικά μοντέλα. Δεν ξέρω όμως από που προήλθαν αυτά τα ιστορικά μοντέλα! Ο κυριότερος λόγος που δέχονται να δουλέψουν με λιγότερα χρήματα, είναι γιατί γι’ αυτούς τους ανθρώπους, τα «λιγότερα» λεφτά είναι «περισσότερα». Ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι; Είναι όλοι αυτοί που ζουν κυρίως σε αγροτικές περιοχές. Δέχονται να δουλέψουν με χαμηλό μισθό −που σε παγκόσμιο επίπεδο είναι πολύ χαμηλός- γιατί αυτός ο χαμηλός μισθός βελτιώνει το εισόδημά τους. Δέχεται λοιπόν εκείνος ή εκείνη να δουλέψει με λίγα λεφτά γιατί τον συμφέρει. Επίσης, τα άτομα που μετακινούνται από τις αγροτικές στις αστικές περιοχές είναι πολιτικά και πολιτιστικά αποπροσανατολισμένα, δεν ξέρουν πως να λειτουργήσουν και συνεπώς, δέχονται. Αυτή η κατάσταση ισχύει μόνο για μια γενιά. Η επόμενη γενιά θα είναι εξοικειωμένη με τη ζωή στην πόλη, θα έχει μάθει τι γίνεται στον υπόλοιπο κόσμο. Οι πληροφορίες ρέουν και αρχίζουν να συνδικαλίζονται με αποτέλεσμα να αυξάνεται ο μισθός των εργαζομένων. Τι κάνει λοιπόν ο εργοδότης; Μετακομίζει! Η παραγωγή μετακινείται συνεχώς, ιδίως όταν μειώνεται το κέρδος.

Η μετακίνηση προϋποθέτει την ύπαρξη ενός νέου τόπου γι’ αυτό λέω ότι έχουν εξαντληθεί οι νέοι τόποι. Έχουμε μια δραματική αστικοποίηση του κόσμου από το 1945. Όλη η Ευρώπη έχει αστικοποιηθεί και μεγάλο μέρος της Αμερικής έχει αστικοποιηθεί. Στον υπόλοιπο κόσμο, στην Αφρική, στην Ινδία, στην Κίνα, οι αγροτικές περιοχές έχουν μειωθεί σημαντικά. Σε 25 χρόνια θα έχουν μειωθεί στο 20% σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι κάτοικοι των κακόφημων περιοχών των πόλεων είναι σε καλύτερη κατάσταση από το εργατικό δυναμικό γιατί μπορούν να έχουν καλά εισοδήματα, είτε μέσω της παρα-οικονομίας, είτε μέσω του εγκλήματος. Έτσι, εκ του ασφαλούς, μπορούν να απαιτούν υψηλότερους μισθούς, δεν είναι στην ίδια κατάσταση με κάποιον που έρχεται από μια αγροτική περιοχή. Νομίζω ότι έχουμε φτάσει σε ένα όριο. Υπάρχει και όριο στο κόστος των συντελεστών της παραγωγής, πώς θα διατηρηθεί σε χαμηλό επίπεδο;

Κόστος

Η βασική τέχνη του καπιταλιστικού συστήματος είναι να μην πληρώνεις τους λογαριασμούς. Πώς γίνεται να μην πληρώνεις τους λογαριασμούς; Υπάρχει ένας πολύ απλός μηχανισμός, που οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι ονομάζουν «εξωτερικοποίηση του κόστους». Εξωτερικοποίηση του κόστους σημαίνει, ότι αυτά που χρωστάω θα πληρωθούν από κάποιον άλλον. Υπάρχουν τρεις βασικοί μηχανισμοί για να εξωτερικοποιήσεις ένα κόστος. Πρώτον, ρίχνεις τα τοξικά σου απόβλητα στο πιο κοντινό ποτάμι. Κάποιος θα χρειαστεί να τα καθαρίσει μια μέρα, πάντως όχι εσύ. Συνεπώς, δεν πληρώνεις εσύ τον καθαρισμό. Αυτός είναι ο πρώτος μηχανισμός. Δεύτερον, κόβεις δέντρα αλλά δεν προβλέπεις την αναδάσωση. Κάποιος θα το κάνει, όχι εσύ. Έτσι, γλυτώνεις το κόστος. Τρίτον, χρειάζεσαι μια γέφυρα και την κατασκευάζει το κράτος. Αυτοί οι μηχανισμοί, όμως, κάποια στιγμή εξαντλούνται. Τα ποτάμια είναι όλα μολυσμένα, δεν υπάρχουν άλλα δέντρα για να κοπούν και η κατασκευή της γέφυρας κοστίζει πολύ. Γι’ αυτό υπάρχει το οικολογικό κίνημα σ’ όλον τον κόσμο. Παλαιότερα, πριν 100 χρόνια, δεν υπήρχε γιατί υπήρχαν ακόμη πολλά δέντρα για να κόψουν, υπήρχαν ακόμη ποτάμια για να μολύνουν και η κατασκευή των γεφυρών δεν ήταν τόσο δαπανηρή.

Μια λύση είναι ν’ αναλάβει η κυβέρνηση των καθαρισμό των ποταμών, την αναδάσωση και την κατασκευή των γεφυρών. Για να τα κάνει, όμως αυτά, πρέπει ν’ αυξήσει τους φόρους. Η άλλη λύση είναι να υποχρεώσουν τις επιχειρήσεις να «εσωτερικοποιήσουν» αυτά τα κόστη. Εδώ και κάποια χρόνια γίνεται μια τέτοια προσπάθεια. Ασφαλώς, οι επιχειρηματίες αντιδρούν, λένε ότι αν εσωτερικοποιήσουν το κόστος δε θα έχουν κέρδος. Και έχουν απόλυτο δίκιο! Ένα μέρος των κερδών τους προέρχεται από την εξωτερικοποίηση του κόστους. Στις Η.Π.Α τσακώνονται για διάφορους νόμους που προσπάθησε να περάσει ο Κλίντον αλλά ανακάλεσε ο Μπους. Οι νόμοι αυτοί αφορούσαν την εσωτερικοποίηση του κόστους. Οι πιέσεις για εσωτερικοποίηση του κόστους συνεχίζονται και τα κέρδη μειώνονται. Η Τρίτη λύση είναι η φορολογία. Οι φόροι έχουν αυξηθεί περισσότερο από κάθε άλλη φορά. 

Το 1920, κανείς επιχειρηματίας δεν πλήρωνε τους φόρους που πληρώνουν σήμερα οι επιχειρηματίες σ’ όλον τον κόσμο. Γιατί πληρώνουν αυτούς τους φόρους; Με μια λέξη, αιτία είναι ο εκδημοκρατισμός. Για να μη δυσαρεστούνται τα πλήθη από τη γενική κατάσταση τους δίνουμε «μπόνους». Τα «μπόνους» αυτά δεν είναι άλλο από το κράτος της πρόνοιας. Τι είναι όμως το κράτος της πρόνοιας; Το κράτος πρόνοιας δεν είναι δυτικό αλλά παγκόσμιο  φαινόμενο. Το κράτος πρόνοιας παρέχει τρία πράγματα, αυτά που θέλουν όλοι: περισσότερη εκπαίδευση, καλύτερη ιατρική περίθαλψη και εγγύηση για ένα εφ’ όρου ζωής εισόδημα. Κι επειδή η γενική κατάσταση έχει διακυμάνσεις, χρειάζονται εγγυήσεις. Πρέπει να έχουν λεφτά για τα παιδιά τους, πρέπει να έχουν επίδομα ανεργίας, κοινωνική ασφάλιση.

Κρίση

Σε κάθε χώρα, κάθε χρόνο ή τουλάχιστον κάθε δεκαετία, ζητάνε περισσότερη εκπαίδευση από αυτή που έχουν, καλύτερη ιατρική περίθαλψη από αυτή που έχουν και περισσότερες εγγυήσεις για ένα εφ’ όρου ζωής εισόδημα. Η καμπύλη στο διάγραμμα ανεβαίνει συνεχώς. Είναι ένα φαινόμενο που επεκτείνεται. Ξεκίνησε ίσως από την Αγγλία ή τη Γαλλία, αλλά τώρα όλες οι χώρες του κόσμου δέχονται αυτές τις πιέσεις. Η Ελλάδα θέλει να έχει να έχει τα εισοδήματα της Δανίας. Η Κίνα θέλει τα εισοδήματα της Ελλάδας κ.ο.κ. αυτό σημαίνει αύξηση της παγκόσμιας φορολογίας. Ποιος θα τα πληρώσει όλα αυτά; Έχουμε, λοιπόν, μια κρίση των δομών του συστήματος. Είναι μια οικονομική κρίση που δεν επιτρέπει τη συγκέντρωση κεφαλαίων. Οι καπιταλιστές δουλεύουν πολύ σκληρά δεν κάθονται. Δουλεύουν πολύ σκληρά και περιμένουν να ανταμειφθούν. Αν δεν έχουν κέρδος, δεν έχουν λόγο να δουλεύουν. Έτσι, δε λειτουργεί όλο το σύστημα. Οι πρώτοι που το συνειδητοποίησαν είναι οι καπιταλιστές και αρχίζουν να ψάχνουν εναλλακτικές λύσεις για να διατηρήσουν ό,τι είναι σημαντικό γι’ αυτούς, δηλαδή: ιεραρχία και προνόμια. Ένα σύστημα που θα επιτρέπει την πόλωση του εισοδήματος. Δεν είναι απαραίτητο να είναι το καπιταλιστικό σύστημα. Αν ο καπιταλισμός έχει εξαντλήσει τις δυνατότητες του, ας βρεθεί σε ένα άλλο σύστημα. Δεν τους ενδιαφέρει ποιο θα είναι αυτό το σύστημα. Φτάσαμε, λοιπόν, σε μια περίοδο κρίσης. Είναι μια κρίση που διαρκεί 20, 30, 50 χρόνια! Για το μόνο που είμαστε σίγουροι, είναι ότι αυτό το σύστημα θα επιβιώσει. Δεν μπορούμε, όμως, να είμαστε σίγουροι για την επιτυχία του γιατί μπορεί η πορεία να είναι προς οποιαδήποτε κατεύθυνση.

Επίσης, είναι αδύνατον να κάνουμε προβλέψεις γιατί η λειτουργία του συστήματος εξαρτάται από τη δράση όλων, μ’ όλες τις λεπτομέρειές της. Έτσι, από τη μία ζούμε σε μια εποχή αβεβαιότητας, απ’ την άλλη, όμως, υπάρχει το ενθαρρυντικό στοιχείο ότι και ο παραμικρός συντελεστής έχει μεγάλες συνέπειες. Όταν ένα σύστημα λειτουργεί φυσιολογικά, οι μεγάλοι συντελεστές επιφέρουν μικρό αποτέλεσμα. Δουλεύεις σκληρά, κινητοποιείς εκατομμύρια ανθρώπους, κινείς μεγάλες επαναστάσεις και τελικά 30 χρόνια αργότερα, το σύστημα έχει αλλάξει ελάχιστα. Έτσι έγινε με τη Γαλλική και τη Ρωσική επανάσταση, έτσι έγινε με τις σοσιαλιστικές δημοκρατίες, γιατί τα συστήματα δέχονται σημαντικές πιέσεις για να φτάσουν σε σημείο ισορροπίας. Τώρα, διάγουμε μια χαοτική περίοδο με μεγάλες διακυμάνσεις. Η παραμικρή πίεση επιφέρει τεράστια αποτελέσματα. Υπό μια έννοια, αυτό μπορεί να ερμηνευτεί σύμφωνα με την παλαιά φιλοσοφική αντιπαράθεση ως «αιτιοκρατία εναντίον ελεύθερης βούλησης». Δηλαδή, αν ένα σύστημα λειτουργεί φυσιολογικά, τα στοιχεία της αιτιοκρατίας είναι ισχυρά. Αντίθετα, όταν ένα σύστημα περνάει κρίση σημαίνει ότι υπερισχύουν τα στοιχεία ελεύθερης βούλησης. Και σ’ αυτό ακριβώς το σημείο βρισκόμαστε τώρα. Δίνουμε μια τεράστια πολιτική μάχη όπου όλα είναι πολύ ασαφή και συγκεχυμένα. Η έκβαση αυτής της μάχης, μετά από 30 ή 50 χρόνια, ίσως είναι μια νέα τάξη πραγμάτων ή πολλαπλές τάξεις πραγμάτων. Η ποιότητα της νέας κατάστασης είναι αβέβαιη. Μπορεί να ‘ναι καλύτερη ή χειρότερη ή κάτι ενδιάμεσο. Από εμάς εξαρτάται.

Η ελαστικότητα του καπιταλιστικού συστήματος

Το καπιταλιστικό σύστημα πρέπει να είναι ελαστικό. Ο καπιταλισμός επιβίωσε χάρη στην ελαστικότητά του. Είναι ένα επιτυχημένο, ελαστικό σύστημα. Πρέπει, όμως, ν’ αναλύσουμε από τι απαρτίζεται αυτή η ελαστικότητά. Ένας τρόπος να είναι ελαστικό το σύστημα σε αναπόφευκτές περιόδους οικονομικής κρίσης, είναι να επεκτείνεις την υπάρχουσα ζήτηση. Επεκτείνεις την υπάρχουσα ζήτηση όταν ανταποκρίνεσαι στις συνδικαλιστικές πιέσεις για αύξηση των μισθών. Όταν όμως αυξάνεις τους μισθούς μειώνεται το κέρδος σου. Ελαστικότητά είναι να μετακινήσεις το εργοστάσιό σου για να εξισορροπήσεις την κατάσταση. Σίγουρα είναι ένας ελαστικός μηχανισμός αλλά τον έχουν εξαντλήσει. Είναι αυτό που ονομάζω «κυκλική τάση», είναι η εξάντληση των ελαστικών μηχανισμών. Όταν εξαντληθεί τελείως, είναι λογικό να σκεφτείς ότι αυτός ο ωραίος μηχανισμός δεν λειτουργεί πια, συνεπώς, πρέπει να βρεθεί ένα εναλλακτικό σύστημα. Ιστορικά, αυτό συνέβη και με την κατάρρευση του φεουδαλισμού. Αυτοί που διαχειρίζονταν το φεουδαλιστικό σύστημα κατάλαβαν ότι οι μηχανισμοί που είχαν υιοθετήσει για διάφορους λόγους, δεν ήταν πλέον αποτελεσματικοί και προσπάθησαν να βρουν εναλλακτικούς μηχανισμούς. Αυτοί οι εναλλακτικοί μηχανισμοί ονομάστηκαν «καπιταλισμός». Διαφωνώ με την ιστορική εξήγηση ότι η μπουρζουαζία εκτόπισε πολιτικά και οικονομικά τους ευγενείς κι έτσι δημιουργήθηκε το καπιταλιστικό σύστημα. Πιστεύω ότι δεν έγιναν έτσι τα πράγματα. Βασικά, οι ευγενείς ή κάποιοι από τους ευγενείς, μετατράπηκαν σε καπιταλιστές επιχειρηματίες για να σωθούν. Δεν μπόρεσαν όμως να σώσουν το σύστημα. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα νέο σύστημα.

Τα Αντικαπιταλιστικά Κινήματα

Τα αντικαθεστωτικά κινήματα πρέπει να εξετασθούν σε δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές. Πρώτον, κατά τη φυσιολογική λειτουργία του συστήματος και δεύτερον, σε σχέση με την υπάρχουσα κατάσταση, όπου τα αντικαθεστωτικά κινήματα είναι δομές, θεσμοί. Η δομή της γνώσης των διαφόρων επιστημονικών τομέων, δημιουργήθηκε γύρω στα τέλη του 19^ου αιώνα και τα αντικαθεστωτικά κινήματα δημιουργήθηκαν στα τέλη του 19^ου αιώνα. Το λεγόμενο κοινωνικό κίνημα ή σοσιαλιστικό κίνημα ή τα εργατικά κινήματα ή τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, δημιουργήθηκαν εκείνη την εποχή. Εκείνη την εποχή υπήρχε μια τεράστια αντιπαράθεση για το ποιες έπρεπε να είναι οι στρατηγικές. Στο σοσιαλιστικό κίνημα, η αντιπαράθεση ήταν μεταξύ μαρξίστων και αναρχικών. Στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα ήταν μεταξύ πολιτικών και πολιτιστικών εθνικιστών. Σ’ αυτές τις αντιπαραθέσεις παρατηρούμε κάποια στοιχεία. Σε όλες τις αντιπαραθέσεις υπερίσχυσε η ίδια παράταξη. Οι μαρξιστές νίκησαν τους αναρχικούς, οι πολιτικοί εθνικιστές νίκησαν τους πολιτιστικούς εθνικιστές. Το θέμα της αντιπαράθεσης τους ήταν η στρατηγική. Οι μαρξιστές και οι πολιτικοί εθνικιστές υποστήριζαν την στρατηγική των δύο κινήσεων: Πρώτα παίρνουμε κρατική εξουσία και ύστερα αλλάζουμε τον κόσμο. Η λογική τους ήταν ότι χωρίς κρατική εξουσία θα κατέρρεαν. Δεν μπορείς να πας στο δάσος και να φτιάξεις μια τέλεια κοινωνία, δε θα σ’ αφήσουν να δημιουργήσεις τη δική σου γλώσσα. Χρειάζεσαι κρατική εξουσία για να τα κάνεις όλ’ αυτά. Όλοι υιοθέτησαν αυτήν την στρατηγική. Ακόμη κι όταν το σοσιαλιστικό κίνημα  χωρίστηκε στα δύο, σε κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες, διαφωνούσαν για πολλά θέματα όχι όμως γι’ αυτήν την στρατηγική. Ήθελαν να πάρουν την εξουσία και ν’ αλλάξουν τον κόσμο. Διαφωνούσαν στο πως θα έπαιρναν την κρατική εξουσία.

Βασικά, στα 30 χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η στρατηγική αυτή ήταν επιτυχής ως προς την πρώτη κίνηση. Το 1/3 του κόσμου ήταν τα κομμουνιστικά κράτη. Στο άλλο 1/3 του κόσμου την εξουσία είχαν οι σοσιαλδημοκράτες. Στους σοσιαλδημοκράτες εντάσσονται οι δημοκράτες των Η.Π.Α, δεν είχαν αποκλειστική εξουσία, είχαν, όμως, εναλλακτική εξουσία αφού τα συντηρητικά κόμματα υιοθέτησαν το πρόγραμμά τους. Κάτι αντίστοιχο στην Ελλάδα είναι η εξουσία του ΠΑ.ΣΟ.Κ, στο υπόλοιπο 1/3 του κόσμου υπερίσχυσαν οι εθνικιστές. Τα κινήματα αυτά κατέλαβαν την εξουσία στο 90% των κρατών. Ουσιαστικά, είχαν καταφέρει το πρώτο βήμα, δηλαδή, την κατάκτηση της εξουσίας. Είναι αξιοσημείωτο, γιατί με την κατάσταση του κόσμου το 1900 δεν μπορούσες να φανταστείς ότι θα έπαιρναν την εξουσία. Ήταν πολύ αδύναμα κινήματα για ν’ ανέβουν στην εξουσία. Και όμως, 70-80 χρόνια αργότερα είναι στην εξουσία.

Ας δούμε τώρα το δεύτερο βήμα, δηλαδή, ν’ αλλάξουν τον κόσμο. Το 1968 σχετίζεται μ’ αυτό ακριβώς το βήμα. Το 1968 ήταν μια παγκόσμια επανάσταση με διάφορες μορφές, είχαν όμως ένα κοινό σημείο. Στην Αμερική, για παράδειγμα, έλεγαν: «Δεν είστε μέρος της λύσης, αλλά του προβλήματος.» Οι επαναστάτες έλεγαν στα παλαιά κινήματα: «Δεν αλλάξατε τον κόσμο, δεν τον εκδημοκρατίσατε, στην εξουσία ανεβαίνουν μόνο οι προνομιούχοι, τα οικονομικά συστήματα δε διαφέρουν, παντού επικρατεί η συγκέντρωση του κεφαλαίου. Μετά από τόσους αγώνες δεν άλλαξαν ουσιαστικά τα πράγματα. Είμαστε απογοητευμένοι». Αυτά έλεγε το κίνημα του ’68.

Η αντιπαράθεση με τα παλαιά κινήματα ήταν τεράστια και τι έκανε ο κόσμος; Αρχικά δημιουργήθηκε μεγάλη σύγχυση. Προσπάθησαν διάφορα πράγματα. Η σύγχυση επικρατεί ως σήμερα. Δημιουργήθηκαν πολλά νέα κινήματα αλλά πάντα υπήρχαν τα ίδια προβλήματα. Ο κόσμος δεν ήταν σίγουρος για το αν τα νέα κινήματα είχαν λύσει το πρόβλημα. Απ’ τη μία, τα αντικαθεστωτικά κινήματα δεν ήξεραν ποια στρατηγική έπρεπε ν’ ακολουθήσουν. Από την άλλη, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης θεωρώ ότι ήταν η τελική κατάρρευση των παλαιών κινημάτων που είχαν την εξουσία και ένα πολύ απελευθερωτικό φαινόμενο. Όταν ανέβηκαν στην εξουσία τα σοσιαλδημοκρατικά, τα κομμουνιστικά και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και ο λαός ζητούσε κάποιες αλλαγές, ζητούσαν να κάνουν υπομονή, γιατί θα έχαναν την εξουσία. Ζητούσαν από το λαό να τους εμπιστευθεί, να περιμένουν και σιγά-σιγά θα άλλαζαν τον κόσμο. «Περιμένετε να γίνουν και τα άλλα κράτη σαν εμάς. Προσπαθούμε, μη διαταράσσετε την ισορροπία μας». Τα αντικαθεστωτικά κινήματα έγιναν κατασταλτικές δυνάμεις του λαϊκού ριζοσπαστισμού. Ακολουθεί η απογοήτευση, δεν υπάρχει πια εμπιστοσύνη. Θεωρώ ότι ήταν μια ήττα του απελευθερωτισμού γιατί τα αντικαθεστωτικά κινήματα δε δούλευαν πια γι’ αυτούς. Προσπαθούσαν να καθησυχάσουν τα πλήθη. Προς τα εκεί οδεύουμε σήμερα. Τα λαϊκά κινήματα δεν έχουν εμπιστοσύνη στο κράτος, δεν πιστεύουν ότι ο κρατικός μηχανισμός θ’ αλλάξει τον κόσμο και ψάχνουν για μια νέα στρατηγική.

Μια στρατηγική που δεν είναι ιεραρχική. Τα παλαιά αντικαθεστωτικά κινήματα έλεγαν: «Όλοι πρέπει να έρθετε κάτω από την ομπρέλα μας. Οποιαδήποτε άλλη κίνηση είναι απόκλιση». Επίσης, ήταν πολύ ανεκτικοί ο ένας προς τον άλλον. Οι σοσιαλδημοκράτες δεν κατηγορούσαν τους κομμουνιστές και οι δύο μαζί δεν κατηγορούσαν τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. Ενώ πριν, όλοι επιτίθονταν εναντίον όλων γιατί ήθελαν να είναι ο αποκλειστικός μηχανισμός στην εξουσία. Σήμερα υπάρχει πολλαπλότητα κινημάτων. Δεν πρέπει να υπάρχει ένα ιεραρχικό κίνημα αλλά μια οικογένεια κινημάτων. Ονομάζω αυτή τη θέση: «το πνεύμα του Πόρτο Αλέγκρε».

Εκλογές

Επίσης, υπάρχει μια νέα στάση ως προς τις εκλογές. Οι εκλογές είναι σημαντικές, όχι επειδή αλλάζουν τον κόσμο αλλά επειδή ελαχιστοποιούν τις απώλειες. Στην Γαλλία το 1981, όταν το σοσιαλιστικό κόμμα ανέβηκε επιτέλους στην εξουσία, ο κόσμος χόρευε στους δρόμους. Η Βαστίλη είχε πλημμυρίσει από κόσμο που πανηγύριζε και φώναζε: «Τα καταφέραμε!». Το 1983 αναγκάστηκαν να παραδεχτούν ότι η παγκόσμια οικονομία είναι ισχυρότερη από τη γαλλική κυβέρνηση. Όταν ανέβει στην εξουσία ο Ζοσπέν (2002), γιατί είναι πολύ πιθανό να κερδίσει στις εκλογές, κανείς δε θα πανηγυρίσει στους δρόμους. Όχι γιατί δεν πιστεύουν ότι είναι σημαντικό ν’ αναλάβει την εξουσία ο Ζοσπέν, πιστεύουν ότι η κυβέρνηση του θα ‘ναι καλύτερη απ’ του Σιράκ. Ξέρουν, όμως, ότι ο Ζοσπέν δε θ’ αλλάξει τον κόσμο. Από την άλλη, για να κερδίσει ο Ζοσπέν χρειάζεται μια πλουραλιστική Αριστερά, που σημαίνει ότι πρέπει να ανεχτούν τη συνύπαρξη πολλών διαφορετικών παραδόσεων, της σοσιαλδημοκρατικής, της πράσινης, της κομμουνιστικής κ.τ.λ, δεν πρέπει να πολεμήσεις αυτές τις διαφορετικές παραδόσεις. Πρέπει να ενώσεις με κάποιο τρόπο τις ψήφους ώστε να έχεις μια κεντρο-αριστερή κυβέρνηση. Είναι ένα βραχυπρόθεσμο πραγματιστικό αποτέλεσμα. Είναι σημαντικό αλλά δεν είναι το κυρίως θέμα. Πιστεύω ότι αυτή είναι η πολιτιστική κατάσταση σήμερα και για τα επόμενα 30-40 χρόνια θα διεξάγεται αυτή η μάχη μέχρι να βρεθεί ποιο σύστημα θ’ αντικαταστήσει την παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία που καταρρέει. Βέβαια, εγώ λέω ότι καταρρέει η καπιταλιστική οικονομία αλλά θα χρειαστούν 5-10 χρόνια για να το συνειδητοποιήσουμε.

__________________________________

Παραγωγή ΝΕΤ, 2001.

Από την εκπομπή: «ΣΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ»

Μετάφραση: Σοφία Σιμώνη