Νίκος Βλαχάκης: «Η νέα κοινωνική αναδιάταξη και ο τεχνο-καπιταλισμός»

Ο Νίκος Βλαχάκης γεννήθηκε στο χωριό Βρύσες Μεραμπέλλου Κρήτης (Δημ. Αγ. Νικολάου) το 1967. Σπούδασε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας Σβετί Κλήμεντ Όχριντσκι, Δημόσια Διοίκηση στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης στην Αθήνα και πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στο Center Europeen de Recherches Internationales et Strategiques των Βρυξελλών (2000-03). Υπηρέτησε ως Σύμβουλος Τύπου στις Ελληνικές Πρεσβείες Τιράνων, Σόφιας, Βρυξελλών, Μόνιμες Αντιπροσωπείες της Ελλάδας στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Σήμερα υπηρετεί στο Βερολίνο. Αποσπάσματα της πρώτης του ποιητικής συλλογής, "Απόσπασμα Πολυεθνικής ή Terra incognita" (Γαβριηλίδης, 2002), έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά και τα βουλγαρικά στο περιοδικό "Literaturni Balkani". Άρθρα του για τη λογοτεχνία την διεθνή πολιτική και την κοινωνική θεωρία έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά της Ελλάδας και του εξωτερικού. Το 2011 κυκλοφόρησε η δεύτερη ποιητική του συλλογή από τις εκδόσεις Γαβριηλίδης: "Η γέφυρα των αετών" η οποία έχει μεταφραστεί στα γερμανικά (ανέκδοτη). Επίσης δημοσιεύθηκαν ποιήματά του στο γαλλόφωνο Καναδικό περιοδικό "Le Crachoir de Flaubert" και στο περιοδικό του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης "Variations 24".

Νίκος Βλαχάκης: «Η νέα κοινωνική αναδιάταξη και ο τεχνο-καπιταλισμός»

(συζήτηση με τον Κωνσταντίνο Σύρμο)

Βιώνουμε την πανδημία με όρους πολέμου. Πλέον όλα τα μέλη της κοινωνίας είναι είτε στρατιώτες είτε θύματα∙ κάποιοι άλλοι λογαριάζονται ως σωτήρες και πολλοί ως λιποτάκτες. Το διακύβευμα μοιάζει να είναι η ποιότητα ζωής, λογίζοντας όμως ως ποιότητα ζωής τις καπιταλιστικές εκφάνσεις της καθημερινότητάς μας. Ποια είναι η οπτική σου επί της πανδημίας ως ένα ιστορικό γεγονός στο οποίο πρωταγωνιστούμε, αντί να διαβάζουμε γι’ αυτό – όπως είχαμε συνηθίσει ως τώρα – και ποιες οι πολιτικοκοινωνικές του προεκτάσεις;
Η πανδημία κατά τη γνώμη μου, ανεξάρτητα από τις πραγματικές ή επινοημένες της διαστάσεις, λειτουργεί αντικειμενικά ως ένα φαινόμενο – καταλύτης. Ένα συμβάν δηλαδή που επιταχύνει και εντείνει προϊούσες και ενυπάρχουσες τάσεις στην κοινωνικοοικονομική και τεχνολογική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Ιστορικά, τέτοια φαινόμενα πάντα έτσι λειτουργούσαν, είτε πρόκειται για τον λοιμό της αρχαίας Αθήνας που σκότωσε τον Περικλή και συντόμευσε το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου και  της αθηναϊκής Δημοκρατίας, είτε για την μαύρη πανώλη του 1348-53  στον Μεσαίωνα, η οποία μακροπρόθεσμα επιτάχυνε μία ριζική αλλαγή στη δομή της μεσαιωνικής ευρωπαϊκής κοινωνίας. Η μεγάλη απώλεια πληθυσμού προκάλεσε αναδιοργάνωση της κοινωνίας, η οποία αργότερα έμελλε να αποβεί θετική, καθώς ο ύστερος Μεσαίωνας εξελίχθηκε σε μια εποχή εντυπωσιακών τεχνικών καινοτομιών, όπως η τυπογραφία. Είτε επίσης για τον σεισμό της Λισσαβόνας του 1755, ο οποίος σηματοδότησε την αρχή του τέλους της θρησκοληψίας και των αποικιοκρατικών κτήσεων.

Αποτελεί κι αυτή εδώ η πανδημία, κατά τη γνώμη, μου ένα προδρομικό φαινόμενο για διαδικασίες που επίκεινται, ένα είδος σημειολογίας του επερχόμενου. Εντάσσεται σε αυτό που θα λέγαμε φαινόμενα «μαύρων και λευκών κύκνων», δηλαδή εκείνων των συμβάντων που μας προειδοποιούν για την προβλεψιμότητα κάποιων γεγονότων.

Αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε σε μια αρχική φάση διαπιστώσεων σχετικά με την εξέλιξη και τις επιπτώσεις του φαινομένου του COVID 19, της πρώτης πανδημίας σε πλανητικό επίπεδο, σε διάφορα επίπεδα και σφαίρες της κοινωνικής ζωής. Σε ανάλογες καταστάσεις, τόσο οι εσχατολογικές διαπιστώσεις όσο και οι φουτουρολογικές προβλέψεις πληθαίνουν. Στην εποχή μας οι διάφοροι τεχνο-γκουρού και ειδικοί των αλγοριθμικών μοντέλων εμφανίζονται ως «νέοι αλχημιστές». Οικο-προφήτες και ειδικοί της συμβουλευτικής θα προσφέρουν τις «υπηρεσίες» τους σ' έναν ταχύτατα μεταβαλλόμενο κόσμο, που γεμίζει ανασφάλεια και καταρρίπτει βεβαιότητες. Σ΄ ένα τέτοιο κλίμα είναι επόμενο ότι θα αναπτυχθούν ποικίλοι ανορθολογισμοί και «συνωμοσιολογίες», συχνά χωρίς συνωμοσία. Πρέπει να διατηρήσουμε την ψυχραιμία μας όμως, ώστε να μπορέσουμε να αναλύσουμε με διαύγεια όλα τα παρεπόμενα. Υπάρχει μια γενικευμένη κρίση εμπιστοσύνης, στα πολιτικά συστήματα, στην επιστημονική γνώση, στα οργανωμένα συστήματα εν γένει. Το σίγουρο είναι ότι η πανδημία αποτελεί για κάποιους «ευκαιρία» και δεν εννοώ βέβαια «σκοτεινές συνωμοσίες», απλά δίνει τη δυνατότητα εφαρμογής ενός ευρέου φάσματος «μετασχηματιστικών» πολιτικών, που χωρίς το πρόσχημα μιας οιονεί «κατάστασης έκτακτης ανάγκης» δεν θα ήταν δυνατόν αυτές να επιβληθούν. Όπως π.χ. το μοντέλο της εξ αποστάσεως εργασίας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται σε επίπεδο εργασιακών δικαιωμάτων, της δημιουργίας υπηρεσιών τηλε-εξυπηρέτησης και τηλε-αγορών, της ψηφιακής διακυβέρνησης, της σταδιακής κατάργησης των ενδοαστικών μετακινήσεων κ.λπ. Ήδη μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες δοκιμάζουν τα συστήματά τους σε τέτοια μοντέλα. Γνώμη μου είναι, ότι εισερχόμαστε συνολικά σε ένα νέο μοντέλο τεχνο-καπιταλισμού, ο οποίος μέσω της ψηφιακής οικονομίας και τη γενικευμένη χρήση νέων τεχνολογιών, θα επαναπροσδιορίσει τα διάφορα παραγωγικά πρότυπα, τις καταναλωτικές μας συνήθειες, τις αισθητικές μας προτιμήσεις, γενικότερα όλο αυτό που ονομάστηκε ως η «μεγάλη επανεκκίνηση» και ίσως μια νέα περίοδο σ' αυτό που ονομάζεται «ανθρωπόκαινος» εποχή. 

Η πανδημία ήλθε να προστεθεί ως μια νέα κρίση στην κλιματική κρίση, αποτελώντας δύο παράλληλες διαδικασίες οι οποίες έχουν προσλάβει τη μορφή περίπου φυσικών καταστροφών ή η ανθρωπότητα τις βιώνει τουλάχιστον ως τέτοιες. Συμπληρώνοντας, θεωρώ προσωπικά Νίκο, πως η γενιά μας είναι στην απαρχή της «Ηλεκτρονικής Επανάστασης». Από  την επικοινωνία μέσω αλληλογραφίας φτάσαμε να στέλνουμε άυλα μηνύματα από ασύρματες συσκευές στην παλάμη μας κι όλα αυτά μέσα σε ένα χρονικό φάσμα διάρκειας όσο η ζωή ενός ανθρώπου. Μέσω του COVID-19 αλλά και όσων παρομοίων φαινομένων επέλθουν, ακόμη και οι χώρες τύπου Ελλάδας, που έχουν μείνει πίσω στην τεχνολογία και την αυτοματοποίηση, στρέφονται βιαίως πλέον να καλύψουν τη διαδρομή. Με αφορμή όμως την πανδημία και το δρομολογημένο μέλλον, μοιάζει όχι μόνο να χάνονται αυτονόητα δικαιώματα, αλλά και να επικρατεί στην κοινωνία μια μεγάλη σύγχυση και διχόνοια. Υπάρχει ένας «εμφύλιος» των φόβων μας. Πως μπορούμε να τον ξεπεράσουμε; Όχι μόνο ατομικά αλλά και συνολικά. Λέει κάπου ο Σπινόζα, αυτός ο μέγας αιρετικός φιλόσοφος, ότι «οι άνθρωποι υπόκεινται στη δεισιδαιμονία μόνο όσο διαρκεί ο φόβος...». Αυτό ακριβώς συμβαίνει και τώρα με την πανδημία. Το χειρότερο βέβαια κατά τη γνώμη μου, δεν είναι ο φόβος αυτός καθαυτός. Οι διάφοροι φόβοι που κατά καιρούς σκιάζουν το συλλογικό συνειδητό και υποσυνείδητο ήταν πάντα στοιχεία της ύπαρξης της ανθρωπότητας. Από τον φόβο του κεραυνού στον πρωτόγονο άνθρωπο, έως τον φόβο κατάρρευσης των συστημάτων του σύγχρονου ανθρώπου, η ψυχολογική βάση είναι κοινή. Στους διάφορους αυτούς φόβους ο άνθρωπος αναπτύσσει το αντίδοτό του. Έτσι, για τον κεραυνό, ο άνθρωπος εφηύρε τον Θεό ο οποίος τους δαμάζει, ενώ σήμερα προσπαθεί να ξορκίσει το άγχος της πολυπλοκότητας των υπερ-συστημάτων, στους οποίους η καθημερινότητα του υπόκειται, με την ανακάλυψη π.χ. της «έννοιας της ανθεκτικότητας» (Resilience), δηλαδή, της προσπάθειας ελέγχου της απροσδιοριστίας, που οι σύγχρονες απειλές δημιουργούν. Ο άνθρωπος των αρχών του 20ου αιώνα για παράδειγμα, είχε την ακλόνητη βεβαιότητα της κυριαρχίας σ' αυτόν τον παράγοντα της απροσδιοριστίας, μέσω της ανερχόμενης επιστήμης και της τεχνικής, κι αυτό αναμφισβήτητα καθησύχαζε τους φόβους του. Δε δίσταζε να φτιάξει έναν πύργο του Άιφελ γιατί ένιωθε ότι είναι δημιούργημά του ελεγχόμενο. Το πρόταγμα της νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού έβρισκε έτσι την πραγμάτωσή του. Ο άνθρωπος όμως του 21ου αιώνα νιώθει ανυπεράσπιστος μπρος στις υπερ-δομές και την πολυπλοκότητα των συστημάτων, πληροφοριακών, γνωστικών, κυβερνητικών κ.α. Πάλι η τεχνολογία θα τον βοηθήσει, όμως τη γνώση αυτής της τεχνολογίας την κατέχουν πλέον λίγοι, αν και τη χειρίζονται πολλοί κι αυτό δημιουργεί συνθήκες ενός νέου «αποκρυφισμού» στις κλειστές ομάδες διαχείρισής τους, εταιρικές ή άλλες. Άρα το πρόβλημα της διαφάνειας τίθεται ως θεμελιακό στοιχείο της δημοκρατικής διακυβέρνησης.

Αυτό που με προβληματίζει και με ανησυχεί πάντως, είναι ότι έννοιες που έχουν προ-πολιτική σημασία – δεν αφορούν δηλαδή τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας – όπως η λεγόμενη «ανοσία της αγέλης», αναδεικνύονται ως βιο-πολιτικά προτάγματα. Η έννοια
  συνεπώς της πολιτικής κοινότητας ως υποκειμένου υποχωρεί, δίνοντας τη θέση της σε έννοιες που καθορίζουν το ανθρώπινο ον ως βιολογικό αντικείμενο. Αν μια τέτοια αντίληψη γενικευθεί, θα μας προκύψει μια κυρίαρχη άποψη όπου τα όποια δικαιώματα αυτοκαθορισμού θα τίθενται σε αμφισβήτηση, ή και σε διαπραγμάτευση έναντι ενός γενικού «οφέλους» της αγέλης, όχι της κοινότητας. Η τελευταία, σε κάθε περίπτωση προϋποθέτει ατομικότητες που συνθέτουν την έννοια του κοινού καλού. Πανοπτικά σχήματα συνεπώς είναι πολύ πιθανόν να εμφανιστούν υπ' αυτές τις συνθήκες. Υπάρχει μία θεωρία, η θεωρία της ψυχολογικής αναδραστικότητας, που περιγράφεται ως η ψυχολογική κατάσταση της έλξης προς εκείνες τις συμπεριφορές και τις επιλογές που απειλούνται με περιορισμό. Ο άνθρωπος που θα νιώσει αυτή την «απειλή» θα αποδομήσει όλα τα στοιχεία που του παρουσιάζονται και θα υπερασπιστεί τα αντίθετα, όσο ανακριβή κι αν φαντάζουν, γιατί νιώθει αυτή την απειλή. Τα lockdowns, η αλόγιστη χρήση μάσκας, η κακή επικοινωνία των κρατικών δομών, η κατηγορία κι ο διχασμός, τρέφουν αυτήν την ψυχολογική αναδραστικότητα, δημιουργώντας εκρηκτικά μείγματα στην κοινωνία. Όλα αυτά βέβαια, συμβαίνουν παραλλήλως με τον παγκόσμιο αναβρασμό που απειλεί τα μεσαία και τα κάτω στρώματα ολόκληρων λαών. Η Νότιος Αφρική μοιάζει στα πρόθυρα εμφυλίου, φέρνοντας το κόμμα του Μαντέλα σε δεινή θέση. Η Κούβα περνά μια βαθιά κρίση. Στην Αϊτή συνέβη η δολοφονία του προέδρου της. Στο Αφγανιστάν έχουμε την προέλαση των Ταλιμπάν. Η Ινδία βρίσκεται σε απόγνωση. Πως βλέπεις την επόμενη ημέρα σε αυτές τις περιοχές και τις πιθανές επιπτώσεις σε άλλα κράτη; Ναι, είναι πολύ σωστό αυτό που επισημαίνετε με τα μεσαία και κατώτερα στρώματα. Έχουμε μια νέα κοινωνική αναδιάταξη η οποία θέτει σε αμφισβήτηση τη θέση που είχε κατακτήσει η μεσαία τάξη, μεταπολεμικά τουλάχιστον, στις δυτικές κοινωνίες, καθορίζοντας εν πολλοίς τον χαρακτήρα ενός κοινωνικού συμβολαίου που διαμόρφωσε τις κοινωνικο-ταξικές ισορροπίες. Η εργατική τάξη σ' αυτή τη φάση εντάχθηκε στα μεσοστρώματα βελτιώνοντας ουσιαστικά τις συνθήκες ζωής της. Σήμερα η επικράτηση μιας απορρυθμισμένης αγοράς καθιστά κανονικότητα την εργασιακή επισφάλεια, δημιουργώντας μια νέα φτωχολογιά, το λεγόμενο «πρεκαριάτο», ενώ ταυτόχρονα η απόσταση των ανώτερων μεσαίων από τα κατώτερα, μεγαλώνει επικίνδυνα.

Οι περιπτώσεις των χωρών που αναφέρατε είναι κάθε μία ιδιαίτερη κι έχει ειδικές αιτίες στην κρίση την οποία βιώνουν, όμως υπάρχει ένας κοινός παρανομαστής κι αυτός δεν είναι άλλος από τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη διεκδικούν ρόλο στην εποχή της παγκοσμιοποίησης ή επαναπροσαρμόζουν πολιτικές ανάλογα με τις διαφορετικές φάσεις αυτής της διαδικασίας. Αυτό αφορά τόσο τις αναπτυγμένες όσο και τις αναπτυσσόμενες χώρες, όλες ανεξαιρέτως.

Σε σχετική μου αρθρογραφία έχω περιγράψει σε αδρές γραμμές τις τάσεις που διαμορφώνονται και οι οποίες είναι οι εξής:

- Η κλιματική αλλαγή θα επιφέρει ριζικές αναδιαρθρώσεις στην οικονομία των ορυκτών καυσίμων όπως αυτή διαμορφώθηκε από το 19ο αιώνα έως σήμερα, ενώ οι ενεργειακές ανάγκες αυξάνονται διαρκώς. Νέες πηγές ενέργειας θα αναδιαμορφώσουν το ενεργειακό μείγμα των σύγχρονων κοινωνιών, φτωχοποιώντας περιοχές του πλανήτη που στηρίχτηκαν στην πετρελαϊκή οικονομία.

  Στην οικονομία, το μέλλον του νεοφιλελεύθερου απορρυθμισμένου μοντέλου ως του κυρίαρχου προτύπου της παγκοσμιοποίησης, όπως διαμορφώθηκε, παρουσιάζει την πρώτη σοβαρή ρωγμή του. Η παγκοσμιοποίηση όμως δεν τελειώνει, τελειώνει ίσως η φάση της «υπερ-παγκοσμιοποίησης».
  Στο πολιτικό επίπεδο, το μέλλον του εθνικού κράτους συνυφασμένο με αυτό της φιλελεύθερης δημοκρατίας αντιμετωπίζει επαναλαμβανόμενες «κρίσεις νομιμοποίησης».
  Στις διεθνείς σχέσεις, άμεσα συνυφασμένο με το μέλλον της παγκοσμιοποίησης είναι το θέμα της πολιτικής ηγεμονίας της Δύσης και της ευρωατλαντικής κυριαρχίας. Οι φόβοι της κινεζικής επικράτησης στο παγκόσμιο σύστημα θέτουν εκ νέου ζητήματα ηγεσίας ενός νέου πολυπολικού κόσμου. Οι προοπτικές της Ε.Ε. σε ένα τέτοιο πλαίσιο θα δοκιμαστούν.

Οι πρόσφατες εξελίξεις στο Αφγανιστάν και η επικράτηση μιας εξτρεμιστικής εκδοχής του πολιτικού Ισλάμ, βέβαια, μας επισημαίνουν ότι οι ιδεολογικοί αναχρονισμοί και οι καθυστερημένες κοινωνικές δομές είναι πάντα στην ενδεχομενικότητα της ιστορικής εξέλιξης, ενώ η ανάδυση της Κ. Ασίας τις επόμενες δεκαετίες, ως ενός γεωπολιτικού χώρου όπου τέμνονται ανταγωνιστικές στρατηγικές και εκατέρωθεν διεκδικήσεις, καθίσταται μάλλον ιδιαίτερα σημαντική. Επικυρώνοντας τα λεγόμενά μας Νίκο, λίγες μέρες αφότου έλαβα τις απαντήσεις σου και γράφοντας τώρα αυτές εδώ τις γραμμές, οι Ταλιμπάν πλέον κατέχουν ολόκληρο το Αφγανιστάν και ετοιμάζονται να ορίσουν κυβέρνηση. Ενώ στη Γουινέα συνέβη στρατιωτικό πραξικόπημα, γεγονός που έχει παγκόσμιο αντίκτυπο μιας και η Γουινέα είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος παραγωγός βωξίτη στον κόσμο – το πέτρωμα από το οποίο εξάγεται αργίλιο και παράγεται το αλουμίνιο – και κορυφαίος προμηθευτής της Κίνας. Ήδη οι τιμές του Βωξίτη έχουν εκτιναχθεί. Αναρωτιέμαι, ποια άλλη ιστορική εποχή θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε με τη δική μας; Κάθε μεταβατική εποχή νομίζω ταιριάζει με τη δική μας. Κάθε εποχή η οποία διαμορφώνει υβριδικά πολιτισμικά και κοινωνικο-πολιτικά πρότυπα. Τέτοια ήταν για παράδειγμα η ελληνιστική εποχή, η εποχή του ύστερου μεσαίωνα κ.α. 
Έχεις ασχοληθεί εκτενώς με το θλιβερό έγκλημα της Εμπορίας Ανθρώπων. Μίλησέ μου γι’ αυτό το φαινόμενο και πως εξελίχθηκε υπό τη σκιά του COVID-19. Εδώ και περισσότερο από ένα έτος ασχολούμαι με αυτή τη θεματική στο πλαίσιο του Γραφείου του Εθνικού Εισηγητή για την καταπολέμηση της εμπορίας Ανθρώπων του ΥΠ.ΕΞ. Η εμπειρία αυτή μου αποκάλυψε πράγματα που αγνοούσα πριν, όπως και ο περισσότερος κόσμος. Όπως πολύ σωστά έχει επισημάνει ο Γ.Γ. των Ηνωμένων Εθνών, Α. Γκουτιέρες: «η πανδημία COVID-19 αποκάλυψε και ενέτεινε πολλές παγκόσμιες ανισότητες, δημιούργησε νέα εμπόδια στο δρόμο της επίτευξης των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης και άφησε εκατομμύρια άτομα εκτεθειμένα σε μεγαλύτερο κίνδυνο σεξουαλικής εκμετάλλευσης, καταναγκαστικής εργασίας, αναγκαστικών γάμων και άλλων εγκλημάτων». Πρέπει να επισημάνουμε ότι οι γυναίκες και τα κορίτσια αποτελούν πάνω από το 70% των καταγεγραμμένων θυμάτων εμπορίας και σήμερα είναι μεταξύ αυτών που έχουν πληγεί περισσότερο από την πανδημία. Με βάση προηγούμενες περιόδους υφέσεων, αποδεικνύεται ότι οι γυναίκες δυσκολεύονται περισσότερο να βρουν πληρωμένη εργασία μετά από μία κρίση και η επαγρύπνηση είναι ιδιαίτερα σημαντική σε μια τέτοια περίοδο, σημειώνουν όλες οι σχετικές μελέτες.

Είναι γεγονός ότι πρέπει να θέσει ο κόσμος συνολικά  την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα στο κέντρο της αντιμετώπισης και ανάκαμψης από την πανδημία, πρέπει να κάνουμε περισσότερα για να προστατέψουμε τα θύματα. Η εκμετάλλευση και εμπορία ανθρώπων ταυτίζεται πολύ συχνά μόνο με τη σεξουαλική εκμετάλλευση, πράγμα που είναι λάθος, γιατί αυτή η τελευταία αποτελεί μία  μόνο έκφανση του φαινομένου. Στην ουσία πρόκειται γι' αυτό που λέμε «σύγχρονη δουλεία». Και το συναντούμε πολύ συχνά στη συγκομιδή αγροτικών προϊόντων, τις κατασκευές, τις οικιακές υπηρεσίες κλπ. Ένα φαινόμενο που ενώ θα έπρεπε να θεωρείται επονείδιστο στον 21ο αιώνα, εντούτοις διογκώνεται διαρκώς καθώς η αύξηση των προσφυγικών ροών επίσης το συντηρούν και το αναπαράγουν, δεδομένου ότι αυξάνει την ευαλωτότητα μεγάλων ομάδων του παγκόσμιου πληθυσμού, που ήδη ζει σε ακραίες συνθήκες φτώχειας. Θα είναι ένα από τα προβλήματα που θα απασχολήσει την παγκόσμια κοινότητα την επόμενη τριακονταετία σίγουρα. Θεωρώ πως όπως όλα τα συστήματα έτσι κι η δουλεία μορφοποιήθηκε μέσα από την κοινωνική μόχλευση και εκτός της εγκληματικής της έκφανσης, ένα σημαντικό της κομμάτι έχει ενσωματωθεί και έχει γίνει αποδεκτό. Και ως μία σύνδεση με το προηγούμενό μας θέμα, ως τι άλλο πέρα από δουλεία μπορεί να  κατηγοριοποιηθεί η εκμετάλλευση των πλούσιων σε ορυκτά εδαφών των αφρικανικών χωρών, όπως η Γουινέα, με τους κατοίκους να δουλεύουν ως σκλάβοι των δυτικών και ασιατικών κολοσσών, ώστε να έχουμε εμείς κινητά, laptops κ.λπ. Μια άλλη ενδιαφέρουσα ενασχόλησή σου αφορά τις λεπτές γεωπολιτικές ισορροπίες στα Βαλκάνια. Θεωρείς ότι μία Βαλκανική Ένωση, όμοια της Ευρωπαϊκής, θα ήταν περισσότερο στα μέτρα της Ελλάδας; Θα μπορούσε να ευδοκιμήσει; Τα Βαλκάνια ήταν ιστορικά και παραμένουν ένας ενδιάμεσος χώρος μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Επηρεάζονται και ετεροκαθορίζονται δηλαδή, από τα συμβαίνοντα είτε στη μία είτε στην άλλη γεωπολιτική οντότητα. Αυτός ο ετεροκαθορισμός χαρακτήρισε τη μακρά διαδρομή τους στον χρόνο και την ένταξή τους σε διάφορους συνασπισμούς, που ανά ιστορικές εποχές υπήρξαν. Η μόνη ίσως στιγμή που θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι διαμορφώνεται ένα είδος ιστορικής τους αυτοσυνειδησίας, είναι αυτή της  Χάρτας του Ρήγα, που τίθενται τα σπέρματα μιας συνολικής στρατηγικής απελευθέρωσης της περιοχής από την Οθωμανική κυριαρχία, η οποία όμως δεν επιτυγχάνει. Η ανάπτυξη των εθνών-κρατών αποτελεί τη μόνη εναλλακτική διέξοδο στην αποτυχία αυτής της ομοσπονδοποίησης. Οι εθνικοί ανταγωνισμοί όμως απέτρεψαν μια στενότερη περιφερειακή συνεργασία, ενώ και η επικράτηση αντίπαλων συνασπισμών στη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, επέτεινε περαιτέρω την απομάκρυνση και την εχθρότητα μεταξύ των βαλκανικών λαών. Η ιδέα μιας «Βαλκανικής 'Ένωσης» σήμερα αποκομμένης από τις ευρύτερες εξελίξεις της ευρωπαϊκής ηπείρου, δεν θα έκανε τίποτα περισσότερο από το να ανακυκλώνει τους ποικίλους αναχρονισμούς και την ιστορική υστέρηση της περιοχής, έναντι μιας κεντρομόλου δύναμης που αναπτύσσεται ούτως ή άλλως εντός της ΕΕ, παρά τις πολλές αδυναμίες και τη στασιμότητα της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.  Αυτό που πρέπει να γίνει είναι η εντατικοποίηση της περιφερειακής συνεργασίας μεταξύ των βαλκανικών κρατών εντός του ευρωπαϊκού πλαισίου, το οποίο ούτως ή άλλως είναι από τα πιο προηγμένα διεθνώς. 

Φέτος γιορτάζουμε την επέτειο 200 ετών από την επανάσταση του 1821. Πιστεύεις ότι στην εποχή μας χρειαζόμαστε μία – κάποιου είδους – επανάσταση; Γιατί τη χρειαζόμαστε – αν τη χρειαζόμαστε – και υπό ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσε να συμβεί; Υπάρχουν πολλών ειδών επαναστάσεις. Επιστημονικές, τεχνολογικές κλπ. Ο Κουν, ένας μεγάλος επιστημολόγος, ανέλυσε τη «δομή των επιστημονικών επαναστάσεων» ως μιας διαδικασίας συσσώρευσης της γνώσης που κορυφώνεται σε μια συγκεκριμένη στιγμή γύρω από μια επιστημονική ανακάλυψη, η οποία επιφέρει τεκτονικές αλλαγές. Υπ' αυτή την έννοια, οι μεγάλες κοσμογονικές αλλαγές μέσω των επαναστάσεων συμπυκνώνονται σε μικρές ιστορικές περιόδους, οι οποίες λειτουργούν ως έκρηξη ενός ηφαιστείου που εκλύει τεράστιες ποσότητες ενέργειας. Νομίζω ότι μάλλον η εποχή μας είναι σε μια φάση τέτοιας συσσώρευση, που όμως δεν μπορεί κανείς να προβλέψει πόσο θα κρατήσει. Αν χρειαζόμαστε μια τέτοια ριζική αλλαγή, αυτό μάλλον έχει να κάνει με την αναζήτηση αντίστοιχων δομών σε πολιτικό και κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, που θα οργανώσουν αυτές τις «μετασχηματιστικές» πολιτικές για τις οποίες μιλούσαμε παραπάνω, σε ένα νέο σχέδιο που μπορεί να οδηγήσει την ανθρωπότητα μακριά από τις σημερινές δυστοπίες. Πάντως, μιλώντας για τα 200 χρόνια ενός έθνους, είναι μια ευκαιρία αναστοχασμού για όλους μας. Κατά τη γνώμη μου, οι δύο αιώνες εθνικού κράτους προσφέρονται για τον κριτικό επαναπροσδιορισμό μας ως εθνικού χώρου, και μιας ιεράρχησης και επανατοποθέτησης των προτεραιοτήτων μας στη σύγχρονη κοινωνία των εθνών, που μεταβάλλεται σε «παγκόσμιο χωριό» κατά τον 21ο αιώνα.

Πρέπει να σημειώσω πάντως, παρακολουθώντας τη δημόσια συζήτηση για την 200ετηρίδα του ελεύθερου ελληνικού κράτους, ότι αυτοί που στην αρχή της χρηματοπιστωτικής κρίσης επιχειρηματολογούσαν λέγοντας ότι η Ελλάδα δεν πέρασε από Διαφωτισμό, σήμερα υποστηρίζουν σε εορταστικό πλαίσιο ίσως, ότι οι δύο αυτοί αιώνες ενσαρκώνουν μια «ιστορία επιτυχίας» για μια μικρή χώρα που βρίσκεται στη νοτιοανατολική απόληξη της Χερσονήσου του Αίμου. Αντίφαση που κάτι σημαίνει... Μετά την Εθνική Επανάσταση, αυτά τα 200 χρόνια, ένα γεγονός ήταν αυτό που μας καθόρισε κατά τη γνώμη μου και αυτό ήταν η δολοφονία Καποδίστρια. Υπό το σύγχρονο πρίσμα μας πλέον επί αυτού του γεγονότος, βλέπω και κατανοώ γιατί είμαστε ακόμη και γιατί θα συνεχίσουμε να είμαστε υπό χρηματοπιστωτική κατοχή. 

Αλλάζοντας εντελώς το κλίμα της κουβέντας μας Νίκο, θα ήθελα να μου πεις ως συγγραφέας αλλά και ως ένας σκεπτόμενος άνθρωπος της εποχής μας, πως αισθάνθηκες για το κλείσιμο του εκδοτικού οίκου Γαβριηλίδη και την πολτοποίηση των βιβλίων του, όπου μεταξύ πολλών άλλων βρίσκονταν και δικά σου. Τι μήνυμα μας περνά αυτή η πολτοποίηση; Ήταν μια δυσάρεστη στιγμή αναμφίβολα για όλους όσους μεγαλώσαμε λογοτεχνικά με την εκδοτική προσπάθεια του Οίκου. Υπάρχει σαφώς πρόβλημα θεσμικού πλαισίου, που από ένα σημείο κι έπειτα θα πρέπει να διαχωρίσει την υπόσταση του βιβλίου από τη μία ως εμπόρευμα, το οποίο υπόκειται στις διατάξεις των εταιρειών που διαλύονται για διάφορους λόγους, και του βιβλίου ως πολιτιστικού προϊόντος, το οποίο πρέπει να διατίθεται για κοινωνικούς μορφωτικούς σκοπούς. Πολλές σχολικές, δημοτικές βιβλιοθήκες αλλά ακόμη και βιβλιοθήκες φυλακών θα μπορούσαν να ενισχύονται από ένα τέτοιο υλικό, αντί να οδηγείται στην καταστροφή. Το κυριότερο όμως είναι ότι με το κλείσιμο του εκδοτικού Οίκου του Σάμη και του πολυχώρου "Poems and Crimes" χάσαμε ένα πολύ αξιόλογο χώρο πολιτισμού και λογοτεχνικό στέκι των τελευταίων χρόνων στην Αθήνα, που συγκέντρωνε πολλές ομάδες και πρόσωπα, σχεδόν όλες τις λογοτεχνικές συντροφιές από τη μεταπολίτευση κι έπειτα. Πολλά απ' αυτά τα βιβλία – όπως οι εξαιρετικές ποιητικές μεταφράσεις – ήταν μνημειώδη έργα και η μεταφορά τους στην ελληνική γλώσσα, θα 'λεγα μοναδική. Όσο εξαφανίζονται αυτά τα ελάχιστα πλέον λογοτεχνικά στέκια, τόσο η συγγραφή και οι συγγραφείς αφομοιώνονται στη βιομηχανοποίησή της. Χάνεται αυτό που είπε ο Κώστας Αξελός – σε ένα γενικότερο πλαίσιο – και που ως έννοια με έχει σημαδέψει το: «Χωρίς γιατί, χωρίς επειδή» του ανθρώπου. Μιας και πιάσαμε τους συγγραφείς, εννέα στις δέκα φορές ρωτάνε έναν συγγραφέα: «αν κανείς γεννιέται ή γίνεται συγγραφέας» , εγώ θέλω να σε ρωτήσω, ένας άνθρωπος ως τι γεννιέται και τι τελικά γίνεται; Ένας άνθρωπος γεννιέται από τη φύση του ελεύθερος, και το σημαντικό για τον ίδιο είναι να παραμείνει και να τελειώσει σαν ελεύθερος.

Φυσικά θα τελειώσουμε τη συζήτησή μας με την κλασσική ερώτηση εδώ στο akako.gr, την πλέον άκακη. Τι θέση έχει η αναπηρία και οι άνθρωποι με αναπηρία στην κοινωνία του σήμερα κατά τη γνώμη σου, και πως αυτή η θέση μπορεί να αλλάξει; Η ερώτηση σου με κάνει να ανατρέξω στα πιο τρυφερά χρόνια της παιδικής μου ηλικίας, όταν ήλθα σε επαφή με πρόσωπο του οικογενειακού μας κύκλου - ήταν νονός του πατέρα μου – ο οποίος ήταν καθηλωμένος σε αναπηρικό καροτσάκι, μονίμως στο μπαλκόνι του σπιτιού του λόγω ενός ατυχήματος στα σκοτεινά χρόνια της Κατοχής. Με φώναζε συχνά όταν περνούσα κάτω από το μπαλκόνι το μεσημέρι, στο σχόλασμα από το σχολείο, να του αγοράζω τσιγάρα και μικροπράγματα, εισπράττοντας την ευγνωμοσύνη του γι' αυτή τη μικρή μου συμβολή στην ανακούφισή του. Είναι κάτι που ανακαλώ συχνά στη μνήμη μου γιατί ήταν το πρώτο μάθημα αλληλεγγύης στον συνάνθρωπο, όχι μόνο επειδή ήταν πρόσωπο ΑΜΕΑ, αλλά στον συνάνθρωπο γενικά. Δυστυχώς παρά το ότι στην Ελλάδα τα πράγματα έχουν βελτιωθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, εντούτοις πρέπει ακόμη σαν κοινωνία και σαν πολιτεία να κάνουμε πολλά για να φτάσουμε το ευρωπαϊκό επίπεδο. Είδα στο Βερολίνο που έζησα πριν τρία χρόνια, τον απόλυτο σεβασμό του οδηγού του λεωφορείου όταν άφηνε τη θέση του για να βοηθήσει άτομα με αναπηρία και πραγματικά νιώθω ότι είμαστε αρκετά πίσω ακόμη... Τα νέα παιδιά πάντως έχουν πολύ μεγαλύτερη ενσυναίσθηση σε τέτοια θέματα σε σχέση με τη δική μας γενιά ή και τις παλιότερες κι αυτό πραγματικά με κάνει αισιόδοξο, αλλά πρέπει οι υπηρεσίες πρόνοιας να αναδιοργανωθούν και να ενσωματώσουν και τα εργαλεία νέας τεχνολογίας που αναμφισβήτητα μπορούν να βελτιώσουν τον τρόπο ζωής τους καθοριστικά. Καταλαβαίνω πως το λες, με τα βιώματα και τις συνθήκες μιας άλλης εποχής, θέλω όμως να εστιάσω στον όρο «καθηλωμένος» ο οποίος επιζεί και να τον αποσαφηνίσω για τους αναγνώστες μας. Ένας άνθρωπος σε αναπηρικό αμαξίδιο καθηλώνεται από την απουσία των συνθηκών για τη βίωση της ζωής του, όχι από την όποια πάθηση τον τοποθετεί στο κάθισμά του. Απουσία συνθηκών για την οποία καμία ευθύνη δεν φέρει το ίδιο το άτομο, αλλά η κοινωνία, οι λειτουργοί και τα μέλη της. «Καθήλωση» όπως ακριβώς την προσδιόρισα, συμβαίνει και σε ένα αυτιστικό άτομο που δεν βιώνει κάποια κινητική πάθηση και σε όλη την ευρεία γκάμα των αναπηριών.

Σε ευχαριστώ θερμά Νίκο για την αξιόλογη συζήτησή μας.
____________________
Ο Νίκος Βλαχάκης  είναι Δρ. Φιλοσοφίας.  Σπούδασε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας Σβετί Κλήμεντ Όχριντσκι, Δημόσια Διοίκηση στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης στην Αθήνα και πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στο Center Europeen de Recherches Internationales et Strategiques των Βρυξελλών (2000-03). Υπηρέτησε ως Σύμβουλος Τύπου στις Ελληνικές Πρεσβείες Τιράνων, Σόφιας, Βρυξελλών, Μόνιμες Αντιπροσωπείες της Ελλάδας στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Υπηρέτησε επίσης στην Πρεσβεία στο Βερολίνο και σήμερα υπηρετεί στην Κεντρική Υπηρεσία του ΥΠΕΞ στο Γραφείο του Εθνικού Εισηγητή για την καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων.

________________________
Βιβλία του Νίκου Βλαχάκη:
Λυρικά Ελάχιστα - 2020
Περί τύβρης και σκιάς - 2016
Η γέφυρα των αετών - 2011
Απόσπασμα πολυεθνικής ή Terra incognita - 2002


Προτάσεις