«Ποιος είναι ο άριστος τρόπος ζωής, ο δίκαιος ή ο άδικος;»
(απομαγνητοφώνηση: Κωνσταντίνος Σύρμος)
Στην αρχή του πλατωνικού έργου «Πολιτεία», ο Σωκράτης με τον
Γλαύκωνα, αδελφό του Πλάτωνα, βρίσκονται στον Πειραιά. Εκεί παρακολουθούν τους
εορτασμούς προς τιμήν της Βενδίδος, θεότητας από την Θράκη. Καθώς επιστρέφουν
προς την Αθήνα συναντούν τον άλλο αδελφό του Πλάτωνα, τον Αδήμαντο, μαζί του
είναι ο Πολέμαρχος, γιος του Κέφαλου, ιδιοκτήτη εργοστασίου ασπίδων. Ο
Πολέμαρχος τους προσκαλεί στο σπίτι του πατέρα του, εκεί βρίσκουν τον σοφιστή
Θρασύμαχο και τον ίδιο τον Κέφαλο, ο οποίος έχει μόλις επιστρέψει από μία θυσία
προς τους θεούς. Στη συζήτηση που ακολουθεί ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του
διεξάγουν ένα νοητικό πείραμα. Κατασκευάζουν μία Πολιτεία και κατόπιν
προσδιορίζουν τι την καθιστά δίκαιη. Το κεντρικό ερώτημα είναι: «Ποιος είναι ο
άριστος τρόπος ζωής, ο δίκαιος ή ο άδικος;».
Κέφαλος: Στην ηλικία μου Σωκράτη άλλοι νιώθουν ότι
πλησιάζουν στο τέλος της ζωής τους και τους πιάνει αγωνία μήπως αδίκησαν και
μετά θάνατον τιμωρηθούν. Εγώ όμως ξέρω πως δεν αδίκησα, χάρη στην περιουσία μου
δεν εξαπάτησα και δεν είπα ψέματα σε κανέναν και ούτε χρωστάω χρήματα σε
ανθρώπους ή θυσίες σε θεούς.
Σωκράτης: Δίκαιο, λοιπόν Κέφαλε, ονομάζεις το να δίνει
κανείς ό,τι χρωστάει σε κάποιον; Πες πώς είχες πάρει ένα όπλο από κάποιον φίλο
σου όσο ήταν λογικός, αν μετά αυτός έχανε τα λογικά του, θα ήταν δίκαιο να του
το επιστρέψεις;
Κέφαλος: Ε, λέω να σας αφήσω να το συζητήσετε με τον γιο
μου. Εγώ τρέχω να κάνω μία θυσία.
Πολέμαρχος: Εγώ Σωκράτη νομίζω πως δίκαιο είναι να δίνουμε
στον καθένα αυτό που του οφείλουμε. Δηλαδή, στους φίλους μας κάτι καλό και
στους εχθρούς κάτι κακό.
Θρασύμαχος: Ω, μου φαίνεται πως τιμάτε τη δικαιοσύνη σαν
να επρόκειτο για κάτι σπουδαίο. Στην ουσία πρόκειται για πολύ μεγάλη βλακεία.
Το ερώτημα είναι ποιος έχει την δύναμη να αδικεί όσο θέλει. Μα, τι νομίζεις
Σωκράτη, ότι οι βοσκοί ταΐζουν τα πρόβατα τους για το καλό των προβάτων και όχι
για το δικό τους καλό; Και οι άρχοντες για το δικό τους συμφέρον δεν
φροντίζουν.
Γλαύκωνας: Δεν συμφωνώ με τον Θρασύμαχο, ότι η δικαιοσύνη
είναι μεγάλη βλακεία, έχεις ακούσει όμως Σωκράτη την ιστορία του Γύγη; Λένε πως
είχε ένα δαχτυλίδι που οποίος το φορούσε στο δάχτυλο, μόλις το έστριβε γινόταν
αόρατος και τότε μπορούσε να κάνει ό,τι ήθελε χωρίς να τον βλέπει κανείς.
Πολλοί άνθρωποι, αν είχαν ένα τέτοιο δαχτυλίδι, δεν θα επέλεγαν να αδικούν
ασταμάτητα αφού δεν θα φοβούνταν τις συνέπειες; Λοιπόν Σωκράτη, θα υπήρχε
κανένας λόγος να ήταν δίκαιοι αν η αδικία δεν τιμωρούνταν;
Σωκράτης: Νομίζω πως ναι και θα σου εξηγήσω γιατί. Σκέψου τι
συμβαίνει σε μία Πολιτεία που τη χωρίζουμε σε τρεις τάξεις πολιτών, τους
άρχοντες, τους πολεμιστές και τους παραγωγούς. Η Πολιτεία αυτή είναι δίκαιη
μόνο αν κάθε τάξη κάνει το δικό της έργο και δεν αναμειγνύεται στις δουλειές
των άλλων τάξεων. Αντίστοιχα, στην ψυχή, βρίσκουμε τρία μέρη ανάλογα προς τις
τάξεις της Πολιτείας μας. Δικαιοσύνη στην ψυχή του ανθρώπου σημαίνει ότι κάθε
μέρος της κάνει το δικό του έργο, άρα, δικαιοσύνη σημαίνει: Αρμονία στην ψυχή
μας. Αν λοιπόν συμφωνήσεις και εσύ πως δεν έχουμε τίποτα πιο σημαντικό από την
ψυχή, τότε θα συμφωνήσεις και σε αυτό: ότι η ζωή του δικαίου ανθρώπου είναι
προτιμότερη από την ζωή του άδικου, ακόμα και όταν ο άδικος καταφέρνει να
παραμείνει ατιμώρητος.
Δίκαιο: ένας διάλογος για τη δικαιοσύνη βασισμένος στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Από τη ψηφιακή έκθεση «ο Πλάτων στο Μουσείον του» του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού.
