Γουβάλ Νοά Χαράρι: Τεράστιο χάσμα ανθρώπινης δύναμης και ανθρώπινης σοφίας

Ο Γιουβάλ Νώαχ Χαράρι είναι Ισραηλινός ιστορικός και καθηγητής του τμήματος ιστορίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ. Είναι ο συγγραφέας των βιβλίων Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου (2014) και Homo Deus: Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος (2016), τα οποία σημείωσαν διεθνή εκδοτική επιτυχία σε πολλές γλώσσες. Στα γραπτά του εξετάζει το ζήτημα της ελεύθερης θέλησης, της συνείδησης και της νοημοσύνης.
Photo: Dan Williams

 Γουβάλ Νοά Χαράρι: Τεράστιο χάσμα ανθρώπινης δύναμης και ανθρώπινης σοφίας

(απομαγνητοφώνηση: Κωνσταντίνος Σύρμος)

«Έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε την ανθρώπινη ζωή ως ένα δράμα λήψης αποφάσεων. Η Αντιγόνη παίρνει μια απόφαση, ο Οιδίποδας παίρνει μια απόφαση. Τώρα, τι θα συμβεί σε έναν κόσμο όπου όλο και περισσότερες αποφάσεις λαμβάνονται από έναν αλγόριθμο που σας γνωρίζει πολύ καλύτερα, από όσο γνωρίζετε εσείς τον εαυτό σας;»

Η Δημοκρατία και η φιλελεύθερη τάξη απειλούνται αλλά και πάλι, η Δημοκρατία απειλείται πάντοτε επειδή απαιτεί πολλές προϋποθέσεις για να ευδοκιμήσει. Η Δημοκρατία είναι σαν ένα σπάνιο λουλούδι που δεν μπορεί να αναπτυχθεί παντού, ενώ η δικτατορία είναι σαν ένα αγριόχορτο που οπουδήποτε το πετάτε, μπορεί να αναπτυχθεί. Όσον αφορά τις φιλελεύθερες αξίες, ναι, δέχονται επίθεση, αλλά πρέπει επίσης να υπενθυμίσουμε στον εαυτό μας ότι στην πραγματικότητα είναι πιο διαδεδομένες και ισχυρότερες από ποτέ στην ιστορία. Πολλοί άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονται τι σημαίνει φιλελευθερισμός. Ένα απλό τεστ για το αν είστε φιλελεύθερος είναι να απαντήσετε σε τρεις ερωτήσεις. Πρώτον, πιστεύετε ότι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν το δικαίωμα να επιλέξουν τη δική τους κυβέρνηση αντί να υπακούσουν σε έναν Βασιλιά; Δεύτερον, πιστεύετε ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να επιλέξουν το δικό τους επάγγελμα, αντί να κάνουν την ίδια δουλειά που έκαναν οι γονείς τους; Δηλαδή, αν οι γονείς σας είναι αγρότες να είστε κι εσείς αγρότης; Και τρίτον, πιστεύετε ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να επιλέγουν τον δικό τους σύζυγο, αντί να παντρεύονται όποιον επιλέγουν γι’ αυτούς οι πρεσβύτεροι ή οι ιερείς; Εάν κάποιος απαντήσει «ναι» σε αυτές τις τρεις ερωτήσεις, είναι φιλελεύθερος. Σήμερα, περισσότεροι άνθρωποι απαντούν «ναι» από ό,τι σε προηγούμενη ιστορική περίοδο. Ακόμα και οι άνθρωποι που αυτοαποκαλούνται συντηρητικοί σήμερα, είναι στην πραγματικότητα πιο φιλελεύθεροι από ό,τι ήταν οι ριζοσπαστικοί φιλελεύθεροι πριν από έναν αιώνα.

Συνωμοσίες

Αν εστιάσουμε στο θέμα των θεωριών συνωμοσίας, τότε δεν μπορούμε να αντιστρέψουμε την κατάσταση μόνο με τον βομβαρδισμό των ανθρώπων με επιστημονικά γεγονότα και στατιστικά στοιχεία. Οι άνθρωποι σκέφτονται με ιστορίες όχι με αριθμούς. Χρειαζόμαστε μια καλή ιστορία και είναι δύσκολο να την δημιουργήσουμε, γιατί η αλήθεια είναι πολύ πιο περίπλοκη και επώδυνη από τις μυθοπλασίες. Μία εντελώς φανταστική ιστορία είναι απλή. Μια απλή ιστορία κολακεύει και αρέσει στους ανθρώπους, όμως, η αλήθεια είναι συνήθως πιο περίπλοκη και επώδυνη. Χρειαζόμαστε λοιπόν μια γέφυρα μεταξύ του επιστημονικού κόσμου και του ευρύτερου πληθυσμού. Θεωρώ ότι η δουλειά μου είναι να είμαι μέρος αυτής της γέφυρας, να παίρνω τα τελευταία ευρήματα και ανακαλύψεις της επιστήμης και να τις αφηγούμαι με τρόπο κατανοητό, ακόμη και διασκεδαστικό για το ευρύ κοινό.



Κατά κάποιο τρόπο η πίστη στις συνωμοσίες είναι ένας τρόπος εκδίκησης όσων φοβούνται την παγκοσμιοποίηση και το τρένο της εξέλιξης. Αλλά είναι μια εκδίκηση οδυνηρή για τους ίδιους όσο και για οποιονδήποτε άλλον. Με το να πιστεύουν κάποια θεωρία συνωμοσίας, η πορεία της τεχνολογίας δεν θα σταματήσει. Δεν θα αντιστρέψουν την παγκοσμιοποίηση ούτε θα βρουν εργασία, αν είναι άνεργοι. Πιστεύω ότι η μεγάλη πρόκληση που αντιμετωπίζουμε σε ό,τι αφορά την αγορά εργασίας και την απώλεια θέσεων εργασίας, δεν είναι ότι η τεχνολογία καταστρέφει εντελώς θέσεις εργασίας. Η τεχνολογία καταστρέφει θέσεις εργασίας, αλλά δημιουργεί και νέες θέσεις εργασίας. Το πρόβλημα είναι η επανεκπαίδευση και η επανεφεύρεση του εαυτού μας. Για να παραμείνει κανείς στο παιχνίδι στον 21ο αιώνα, θα πρέπει να εκπαιδευτεί και να ανακαλύψει ξανά τον εαυτό του, όχι μόνο μια φορά στη ζωή του αλλά αρκετές και αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο. Σε όλη την ιστορία η ζωή χωριζόταν συνήθως σε δύο μέρη: Όταν είσαι νέος αναπτύσσεις δεξιότητες και νέες ικανότητες, στη συνέχεια, εργάζεσαι ως επί το πλείστον και χρησιμοποιείς αυτά που έμαθες ως νέος. Φυσικά, μαθαίνεις νέα πράγματα καθώς εργάζεσαι, αλλά κυρίως υπάρχει αυτός ο διαχωρισμός. Τώρα, αυτή η διαίρεση έχει καταλυθεί. Μέχρι να φτάσεις στα 50, τα περισσότερα από όσα έχεις μάθει στο σχολείο είναι εντελώς άσχετα. Οι δεξιότητες που απέκτησες δεν είναι πλέον απαραίτητες. Πρέπει να ανακαλύψεις ξανά τον εαυτό σου και για αυτό χρειάζεσαι να αναπτύξεις την ικανότητα να συνεχίσεις να μαθαίνεις καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής σου. Ακόμα περισσότερο, θα πρέπει να έχεις την ψυχολογική ικανότητα να διατηρείς ένα ευέλικτο μυαλό, να συνεχίζεις να ανακαλύπτεις τον εαυτό σου. Φανταστείτε ότι κάποιος είναι ταξιτζής και τώρα η κοινωνία δεν χρειάζεται πια τους ταξιτζήδες γιατί έχουν εμφανιστεί τα αυτοκινούμενα οχήματα. Αλλά, τώρα, σε αυτή την εποχή, χρειάζονται περισσότεροι καθηγητές γιόγκα ή περισσότεροι σχεδιαστές. Δεν πρόκειται λοιπόν μόνο για την απόκτηση μιας νέας δεξιότητας αλλά για την ανάπτυξη μιας νέας προσωπικότητας. Οι καθηγητές γιόγκα έχουν συνήθως διαφορετικές προσωπικότητες από τους ταξιτζήδες. Θα μπορούν οι άνθρωποι να κάνουν κάτι τέτοιο ή όχι; Αυτό είναι το κλειδί για την επιβίωση στον 21ο αιώνα.

Αποικίες

Πιθανόν ζητάμε πολλά από τον μέσο άνθρωπο αλλά η ιστορία δεν θα χαριστεί σε κανέναν. Όποιος μείνει πίσω δεν θα μπορέσει να παραπονεθεί. Δεν μπορείς να πεις στην ιστορία: «Περίμενε, πάτα φρένο, πάμε πολύ γρήγορα για ‘μένα». Ας θυμηθούμε τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα, όταν ορισμένες χώρες προχώρησαν πρώτες στην εκβιομηχάνιση. Η Βρετανία, η Γαλλία και οι Η.Π.Α., ήταν πρωτοπόρες ενώ οι περισσότερες άλλες χώρες παρέμειναν πολύ πίσω. Αυτές οι χώρες ήταν σαν να είπαν: «Αυτό μπορούν να το κάνουν οι Βρετανοί, αλλά εδώ στην Ελλάδα ή την Αίγυπτο ή την Κίνα έχουμε πιο επείγοντα πράγματα να κάνουμε». Ε, λοιπόν, σε μερικές δεκαετίες αυτές οι χώρες έγιναν επίσημα ή ανεπίσημα αμερικανικές ή βρετανικές ή γερμανικές αποικίες. Και συμβαίνει ξανά αυτό με την τεχνητή νοημοσύνη και τη βιοτεχνολογία και πάλι υπάρχει ένα χάσμα. Μερικές χώρες ηγούνται σε αυτήν τη νέα βιομηχανική επανάσταση ενώ οι περισσότερες άλλες παραμένουν πολύ πίσω. Αυτό το κενό είναι τώρα ακόμη μεγαλύτερο. Τον 19ο αιώνα υπήρχε ένα χάσμα ανάμεσα σε μια χώρα που είχε ατμόπλοια και σιδηροδρόμους και σε κάποια που δεν είχε, αλλά το χάσμα μεταξύ κάποιου που έχει τεχνητή νοημοσύνη και κάποιου που δεν έχει, είναι πολύ μεγαλύτερο. Τον 21ο αιώνα, για να μετατρέψεις μια χώρα σε αποικία δεν χρειάζεται να στείλεις τα τανκς, πρέπει απλώς να πάρεις τα data της, τα δεδομένα της. Βλέπουμε τώρα μια νέα μορφή ιμπεριαλισμού, μπορείτε να την ονομάσετε «αποικιοκρατία δεδομένων», όλα σχετίζονται με τα δεδομένα. Φανταστείτε μια κατάσταση στην Ελλάδα, σε 20 χρόνια, όταν κάποιος στη Μόσχα ή στο Πεκίνο ή στην Ουάσιγκτον, θα έχει όλα τα προσωπικά δεδομένα κάθε πολιτικού, κάθε δημοσιογράφου, κάθε δικαστή, κάθε στρατιωτικού αξιωματούχου. Θα γνωρίζουν ολόκληρο το ιατρικό αρχείο – τα προβλήματα, τις παλιές ασθένειες όλων. Θα έχουν γνώση ολόκληρης της σεξουαλικής ζωής οποιουδήποτε. Θα ξέρουν κάθε δωροδοκία που μπορεί να έγινε, κάθε αστείο που μπορεί κανείς να είπε για μια μειονότητα. Θα είναι ποτέ η Ελλάδα μια ανεξάρτητη χώρα σε ένα τέτοιο σενάριο ή θα είναι μια αποικία δεδομένων;

Δεν λέω ότι όλα είναι άσχημα. Υπάρχουν τεράστιες ευκαιρίες και τεράστιοι κίνδυνοι αλλά το θέμα είναι ότι ο νέος κόσμος είναι εξαιρετικά αγχωτικός. Ένα παιδί στη Σομαλία μπορεί να έχει ευκαιρίες που δεν υπήρχαν στο παρελθόν αλλά η χρήση αυτών των ευκαιριών είναι εξαιρετικά απαιτητική. Αυτό εννοούσα νωρίτερα όταν έλεγα για την ανάγκη νέας γνώσης και διαρκούς επανεφεύρεσης του εαυτού καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής. Δεν είναι σαν να μαθαίνεις να καλλιεργείς ένα χωράφι. Εάν γεννηθείς σε μια αγροτική κοινότητα ως παιδί, μαθαίνεις πως να φυτεύεις, πως να θερίζεις, πως να οδηγείς το τρακτέρ κι αυτά αρκούν καθ’ όλη τη ζωή σου. Όχι, δεν αρκούν πια, θα πρέπει να συνεχίσεις να μαθαίνεις και αυτό είναι τόσο αγχωτικό. Μόλις πριν λίγο μίλησα με τον Πρόεδρο της Microsoft, Μπραντ Σμιθ και του έκανα μια ερώτηση εκείνη τη στιγμή, αλλά μια άλλη ερώτηση που θα του έκανα είναι: «Γιατί αλλάζετε τα Windows όλη την ώρα; Ανησυχώ συνεχώς για αυτή τη γνωστή ειδοποίηση: «τα Windows 10 έληξαν και τώρα πρέπει να εγκαταστήσετε τα Windows 20». Γιατί δεν τα αφήνεις όπως είναι;»

Δεδομένα

Η δύναμη των δεδομένων είναι μια δύναμη που δεν υπήρχε ποτέ στο παρελθόν. Δεν είναι πάντα κάτι τόσο κακό. Η ισχύς αυτή μπορεί να οδηγήσει σε ένα εξαιρετικό σύστημα υγείας, για παράδειγμα. Κάθε νέα μεγάλη πηγή ισχύος όμως αποτελεί και μια μεγάλη απειλή. Αν κοιτάξουμε πίσω στη βιομηχανική επανάσταση, για να έχουμε μία ιστορική οπτική γωνία, θα δούμε ότι τελικά η βιομηχανία πρόσφερε μεγάλη δύναμη στις κοινωνίες. Αν κρίνουμε το φαινόμενο από την προοπτική των αρχών του 20ου αιώνα, θα δούμε ότι αυτή η δύναμη μας ωφέλησε. Ο μέσος άνθρωπος σε όλο τον κόσμο – πέρα από τις εξαιρέσεις που σίγουρα υπάρχουν – έχει σήμερα μια καλύτερη ζωή από ό,τι είχε πριν από 200 χρόνια λόγω της βιομηχανοποίησης. Έχουμε καλύτερα φάρμακα, περισσότερα τρόφιμα, έχουμε καλύτερες υποδομές. Μπορείτε να υπολογίσετε πράγματα όπως είναι η παιδική θνησιμότητα: μειώθηκε από 50% πριν από 200 χρόνια, σε 5% σε όλο τον κόσμο σήμερα και λιγότερο από 1% στις ανεπτυγμένες χώρες, αλλά ήταν μια απότομη διαδικασία μάθησης για τους ανθρώπους και τις κοινωνίες. Όταν ήταν δύσκολο για τους ανθρώπους ακόμη και να μάθουν πως να διαχειρίζονται τη δύναμη της βιομηχανίας, είχαμε εν τω μεταξύ: αποικιοκρατία, τους δύο παγκόσμιους πολέμους, τον Ναζισμό, τον Σταλινισμό. Τελικά μάθαμε, αλλά έπρεπε να περάσουμε από αυτήν την διαδικασία δοκιμής και σφάλματος. Τώρα έχουμε ακόμη μεγαλύτερες δυνάμεις από τις μηχανές ατμού και τα αυτοκίνητα. Η τεχνητή νοημοσύνη και η παρακολούθηση πληθυσμών είναι δυνάμεις πολύ πιο ισχυρές από τα τρένα. Δεν έχουμε περιθώρια για λάθη, δεν μπορούμε να επιβιώσουμε αν εμπλακούμε σε έναν άλλο Παγκόσμιο Πόλεμο. Εάν έχουμε έναν άλλον Στάλιν, δεν θα είναι απλώς χειρότερος από τον αρχικό, μπορεί να διαμορφώσει μια κατάσταση μη αναστρέψιμη. Μόλις εγκαταστήσεις αυτό το σύστημα τεχνητής νοημοσύνης και παρακολούθησης πληθυσμών, αποκτάς τόσο μεγάλη ισχύ που η νέα πραγματικότητα δεν θα είναι αναστρέψιμη. Βέβαια, η απειλή της τεχνητής νοημοσύνης δεν αφορά μόνο τις δημοκρατίες, απειλεί ακόμη περισσότερο τα αυταρχικά καθεστώτα. Ας σκεφτούμε: Ποιες είναι οι πρώτες χώρες τον έλεγχο των οποίων μπορεί να αναλάβει η Τεχνητή Νοημοσύνη; Νομίζω πως θα είναι η Βόρεια Κορέα ή η Κίνα, επειδή η ανάληψη του ελέγχου μιας χώρας όπως οι Η.Π.Α, είναι πιο περίπλοκη. Στις Η.Π.Α, η εξουσία απλώνεται παντού, όταν όμως η ισχύς είναι συγκεντρωτική, με βαθμούς ιεράρχησης και εισάγεις την Τεχνητή Νοημοσύνη, τότε είναι πολύ πιο εύκολο για τους αλγόριθμους να ελέγξουν μια χώρα.



Δεν μοιάζει με ταινία επιστημονικής φαντασίας, όπου μας κατακτούν τα ρομπότ, πρόκειται για μια σταδιακή μεταβολή. Όλο και περισσότερες αποφάσεις λαμβάνονται από τους αλγόριθμους με τρόπο που οι άνθρωποι δεν κατανοούν. Εμπιστεύονται τον αλγόριθμό τους, αλλά δεν κατανοούν τις αποφάσεις του, αντιλαμβάνονται όλο και περισσότερο ότι γίνονται μαριονέτες στα χέρια αυτών των αλγορίθμων και αυτό μπορεί να συμβεί στην Κίνα πολύ πιο γρήγορα από όσο στις Η.Π.Α, επειδή η χώρα είναι τόσο συγκεντρωτική. Σκεφτείτε τους διορισμούς, ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα σε ένα σύστημα εξουσίας όπως το κινέζικό σύστημα είναι ο διορισμός ανθρώπων – δήμαρχος, περιφερειάρχης κ.λπ. Τώρα, όλο και περισσότερο, οι αποφάσεις για τους διορισμούς, τουλάχιστον στο χαμηλότερο επίπεδο, θα λαμβάνονται από ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης. Αυτό το σύστημα θα συγκεντρώνει όλα τα δεδομένα για τον υποψήφιο από την στιγμή που γεννιόταν, όπως για παράδειγμα: πως συμπεριφερόταν ως νήπιο στον παιδικό σταθμό. Θα διαθέτει όλα τα δεδομένα, θα τα αναλύει και θα αποφασίζει: αυτό το άτομο θα διοριστεί τώρα δήμαρχος αυτής της πόλης. Ένας άλλος θα αναλάβει ένα άλλο τμήμα και κανείς δεν θα καταλαβαίνει γιατί επειδή οι υπολογισμοί του αλγόριθμου θα υπερβαίνουν τις δυνατότητες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Έτσι, τα μέλη του Πολίτμπιρο, που είναι αποτέλεσμα ανθρώπινης επιλογής, θα κοιτάζουν γύρω τους και θα βλέπουν σταδιακά,  ολόκληρο το κόμμα να στελεχώνεται από επιλογές του αλγόριθμού. Θα είναι ανίσχυροι να το σταματήσουν ή να το αλλάξουν.

Ένας μηχανισμός παρακολούθησης δεν είναι κάτι απαραίτητα κακό. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για καλούς σκοπούς, αλλά αν πέσει σε λάθος χέρια μπορεί να δημιουργήσει ένα καθεστώς τόσο ολοκληρωτικό, που μπροστά του η Σοβιετική Ένωση θα μοιάζει με έναν φιλελεύθερο παράδεισο, Το πιο τρομακτικό είναι ότι αυτό το καθεστώς δεν θα είναι κακό, δεν θα είναι σαν εκείνα του Στάλιν ή του Χίτλερ, αλλά θα έρχεται σε σύγκρουση με το ίδιο το νόημα της ανθρώπινης ζωής. Έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε την ανθρώπινη ζωή ως ένα δράμα λήψης αποφάσεων. Κάθε σπουδαίο έργο τέχνης, ας πάρουμε για παράδειγμα το αρχαίο ελληνικό θέατρο, αφορά τη λήψη μιας απόφασης. Η Αντιγόνη παίρνει μια απόφαση, ο Οιδίποδας παίρνει μια απόφαση. Τώρα, τι θα συμβεί σε έναν κόσμο όπου όλο και περισσότερες αποφάσεις λαμβάνονται από έναν αλγόριθμο που σας γνωρίζει πολύ καλύτερα; Ήδη ένας αλγόριθμος προτείνει όλο και περισσότερο ποιες εκπομπές να δείτε, ποια βιβλία να διαβάσετε. Σταδιακά θα σας λέει τι να σπουδάσετε, ποιον να παντρευτείτε, που να ζήσετε. Δεν διαθέτουμε φιλοσοφικά μοντέλα για να προσεγγίσουμε το νόημα μιας τέτοιας ζωής. Τι σημαίνει να ζεις μια τέτοια ζωή όταν όλες σου οι σημαντικές αποφάσεις, όλη σου η ζωή, βρίσκεται υπό διαχείριση από τέτοια συστήματα;

Ιστορία

Η ιστορία δεν δείχνει ότι συχνά κερδίζουν οι καλοί. Αντίθετα, πολύ συχνά κερδίζουν οι κακοί. Δεν το παρατηρούμε γιατί οι κακοί γράφουν την ιστορία και επιλέγουν να παρουσιάσουν τους εαυτούς τους ως καλούς, αλλά πάρα πολλές φορές στην ιστορία εκείνοι που κέρδισαν είναι οι κακοί. Προσπαθώ να είμαι αισιόδοξος αλλά δεν υπάρχει κάποια εγγύηση για το αύριο. Λέω συχνά ότι μία από τις πιο ισχυρές δυνάμεις στην ιστορία είναι η ανθρώπινη ηλιθιότητα. Οι άνθρωποι παίρνουμε συχνά κακές αποφάσεις, το κάνουμε ως άτομα, το κάνουμε επίσης ως συλλογικότητες. Η κατάσταση τώρα είναι ιδιαίτερα εύθραυστη διότι στις περισσότερες άλλες περιόδους της ιστορίας, εάν έπαιρνε κανείς μια κακή απόφαση είχε στη συνέχεια άλλη μια ευκαιρία. Αλλά τώρα, τουλάχιστον για ορισμένες αποφάσεις, αν ληφθεί μια κακή απόφαση δεν έχεις δεύτερη ευκαιρία να τη διορθώσεις. Και είναι γεγονός ότι υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ της ανθρώπινης δύναμης και της ανθρώπινης σοφίας. Είμαστε περισσότερο ισχυροί και λιγότερο σοφοί. Είμαστε πολύ καλοί στην ανάπτυξη νέων, ισχυρών τεχνολογιών αλλά δεν είμαστε καθόλου καλοί στο να αποφασίζουμε πως θα χρησιμοποιούμε αυτές τις τεχνολογίες με καλό τρόπο. Το βλέπουμε αυτό στην ιστορία. Δεν είναι κάτι νέο.

Μέλλον

Υπάρχουν πολλά σενάρια. Δεν ξέρω πραγματικά τι θα συμβεί σε 50 χρόνια γιατί αυτό εξαρτάται από το τι αποφασίζουμε τους επόμενους μήνες και τα επόμενα χρόνια. Αυτό που προσπαθώ να κάνω στα γραπτά μου είναι να χαρτογραφήσω διαφορετικές δυνατότητες, διαφορετικά σενάρια. Πολλά από αυτά τα σενάρια είναι αντιφατικά. Δεν μπορούν να συμβούν όλα και δεν ξέρω ποια από αυτά θα πραγματοποιηθούν. Το όλο νόημα αυτών των προβλέψεων δεν είναι το να πραγματοποιηθούν για να πω σε εκατό χρόνια: «Εγώ σας τα έλεγα». Ο στόχος μου είναι να προειδοποιήσω τους ανθρώπους για τα πιο επικίνδυνα σενάρια, με την ελπίδα ότι θα λάβουν καλές αποφάσεις που θα αποτρέψουν την πραγματοποίηση αυτών των σεναρίων.

____________________________________
Πηγή: kathimerini.gr, συνέντευξη στον Αλέξη Παπαχελά.

Προτάσεις