Σλαβόϊ Ζίζεκ: Πιάσαμε τον Θεό «με τα παντελόνια του κάτω»
Παρόλο που δεν πρέπει να υποτιμούμε την ψυχανάλυση, ως μια μορφή κοινωνικής θεραπείας, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι το αρχέτυπο μοντέλο της ψυχανάλυσης, δεν αφορά απλά την επίλυση προσωπικών θεμάτων. Ας πούμε, για να αποφύγουμε αμήχανους όρους, ότι αφορά εμένα. Ας πούμε ότι αντιμετωπίζω ορισμένα προβλήματα με τη σεξουαλικότητά μου ή ότι διακατέχομαι από άλλες σημαντικές ανησυχίες. Η ψυχανάλυση επεμβαίνει και μου επιτρέπει να αντιμετωπίσω αυτά τα εμπόδια. Βοηθάει να καταστούν ορατές, οι ασυνείδητες αποποινικοποιημένες απαγορεύσεις και να απελευθερωθώ από καταπιεστικές αρχές, όπως η πατριαρχική εξουσία. Ο τελικός στόχος δεν είναι απλώς η απόλαυση, αλλά η υπέρβασή της. Βλέπουμε ότι αυτή η προοπτική της ψυχανάλυσης συχνά κατηγορείται, ειδικά από φεμινίστριες, ότι έχει πατριαρχική προκατάληψη. Ωστόσο, ο ίδιος ο Φρόυντ, έκανε σαφές ότι η παράδοξη κατάσταση της σημερινής μας κοινωνίας δεν έγκειται στο πως λειτουργεί η ψυχανάλυση. Αντιθέτως, η παράδοξη κατάσταση βρίσκεται στην ίδια την ουσία της κοινωνίας στην οποία ζούμε.
Αυτή η παράδοξη κατάσταση με ενδιαφέρει. Επίσημα, ζούμε σε
μια ανοιχτή κοινωνία, χαρακτηριζόμενη από διάφορες μορφές ανοχής. Ωστόσο, αντί
να επιτρέπει ανοιχτές και ευχάριστες ζωές, αυτή η ανοχή οδηγεί σε μια δική της
εκδοχή, μιας ακόμη πιο άσχημης καταπίεσης και μορφής ελέγχου. Επιτρέψτε μου να
το εξηγήσω, τονίζοντας δύο βασικά σημεία:
- Πρώτον, από ψυχαναλυτική άποψη, ας εξετάσουμε τη διάσημη
φράση του Ντοστογιέφσκι, που συχνά παραθέτουν πολλοί νέοι φονταμενταλιστές,
όπως ο Jordan Peterson και άλλοι. "Αν δεν υπάρχει Θεός, τότε τα πάντα
επιτρέπονται". Το συμπέρασμά μου, ακολουθώντας αυτή την λογική, είναι ότι
το αντίθετο είναι το αληθές. Αν δεν υπάρχει Θεός, καταλήγουμε σε μια κατάσταση
όπου τα πάντα απαγορεύονται. Αντιστρόφως, εάν υποκειμενικά αντιλαμβάνεστε τον
εαυτό σας ως άμεσο εργαλείο του Θεού, τότε όλα γίνονται επιτρεπτά. Σκεφτείτε τη
λογική του θρησκευτικού φονταμενταλισμού σε όλες τις μορφές του. Σε αυτά τα
θρησκευτικά φονταμενταλιστικά καθεστώτα, οι υποστηρικτές τους πιστεύουν ότι
επειδή ενεργούν ως εργαλεία του Θεού, οι πράξεις τους όχι απλώς είναι
αποδεκτές, αλλά ότι εντάσσονται και στις εντολές του Θεού του ίδιου. Αυτό
οδηγεί σε μια κατάσταση όπου πιστεύουν ότι μπορούν να κάνουν οτιδήποτε.
- Δεύτερον, ας εξετάσουμε το φαινόμενο της ανοχής, το οποίο
μπορεί να φαίνεται απελευθερωτικό στην επιφάνεια. Περιλαμβάνει διάφορες
σεξουαλικές θέσεις, περιθωριακές σεξουαλικές αντιλήψεις και μια γενική μανία ως
προς το ξεπέρασμα εμποδίων, όπως και ορισμένες μορφές αφύπνισης. Παρακαλώ,
σημειώστε ότι δεν συγκρίνω αυτά τα δύο φαινόμενα, αλλά γενικεύω την ιδέα. Το
πρόβλημα με την ανοχή είναι ότι δημιουργεί τον δικό της εχθρό, τον οποίο
αποκαλώ καταπίεση. Ωστόσο, εκεί που καταλήγουμε ως τελικό αποτέλεσμα αυτής της
ανοχής, είναι η πολιτική ορθότητα. Τώρα, δεν διαφωνώ με τους στόχους της πολιτικής
ορθότητας καθώς επιδιώκει να αντιμετωπίσει θέματα όπως ο ρατσισμός και ο
σεξισμός. Ωστόσο, διαφωνώ με τη μορφή και τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνικά.
Ενώ θέτει τυπικά τον εαυτό της κατά της καταπίεσης, η κοινωνική της λειτουργία
είναι εξαιρετικά απόλυταρχικη, διαιρετική και καταπιεστική αυτή καθαυτή.
Πολιτική ορθότητα και Ανοχή
Εδώ έρχεται το ενδιαφέρον κομμάτι: η πολιτική ορθότητα επιβάλλει πραγματικά ένα σύνολο απαγορεύσεων. Καθορίζει ποιες λέξεις πρέπει να χρησιμοποιούνται και ποιες ενέργειες πρέπει ή δεν πρέπει να γίνονται. Υπερβαίνει την απλή αυστηρότητα ή καταπίεση. Γίνεται αυθαίρετη, και ορισμένες πράξεις ξαφνικά θεωρούνται καταπιεστικές και πραγματικά απαγορευμένες, απλώς επειδή καταδικάζονται ως τέτοιες. Οι συνέπειες αυτού μπορεί να είναι σοβαρές, με άτομα να χάνουν τις καριέρες τους γιατί είπαν ή έγραψαν κάτι που μπορεί να είναι άκομψο ή λανθασμένο αλλά όχι πραγματικά βλαβερό.Έτσι, σε αυτήν την περίπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ
ψυχανάλυσης, ανοχής και πολιτικής ορθότητας, βρισκόμαστε παγιδευμένοι σε ένα
πλέγμα παραδόξων και απροσδόκητων συνεπειών. Η πρόκληση είναι να περιπλανηθούμε
μέσα από αυτά τα θέματα χωρίς να πέσουμε στις παγίδες της καταπιεστικής αρχής ή
των αυθαίρετων περιορισμών. Απαιτείται μια προσεκτική εξέταση των υποκείμενων
δυναμικών και μια δέσμευση για την εύρεση ισορροπίας μεταξύ της ατομικής
ελευθερίας και της κοινωνικής συνοχής. Μόνο μέσω μιας τέτοιας διακριτικής
προσέγγισης μπορούμε να ελπίζουμε, ότι θα υπερβούμε τους περιορισμούς που
επιβάλλονται, τόσο από την ανοχή όσο και από την πολιτική ορθότητα και να
διαμορφώσουμε μία πιο, πραγματικά, αλυτρωτική κοινωνία. Αυτό που με ενδιαφέρει
είναι ο μηχανισμός με τον οποίο η ανοχή μπορεί να μετατραπεί στο αντίθετο.
Όταν μιλάω για το διχασμό, αναφέρομαι στην παρατήρηση που
κάνουν πολλοί αριστεροί ότι αυτό που χρειάζεται η Αριστερά σήμερα είναι μια
ευρεία αλληλεγγύη. Πρέπει να βρούμε κοινό έδαφος και να ενωθούμε, αντί απλώς να
επιτίθεμαι σε όσους είναι αντίθετοι π.χ. στην έκτρωση. Ως υπέρμαχος της
έκτρωσης, θα προσεγγίζω τους αντίπαλους της έκτρωσης με την ελπίδα να βρω ένα
κοινό θεμέλιο. Θα αναγνωρίζω ότι η έκτρωση δεν είναι κάτι ευχάριστο, αλλά, αντί
να επικεντρώνομαι μόνο στο ίδιο το ζήτημα, θα τονίζω την ανάγκη για καλύτερη
υγεία, την υποστήριξη των παιδιών και την εκπαίδευση. Στη δική μου χώρα, τη
Σλοβενία και ίσως και στις Ηνωμένες Πολιτείες, η παρουσίαση της αντίθεσης στην
έκτρωση ως προβληματική μόνο για γυναίκες με καριέρα, είναι παραπλανητική. Το
μεγαλύτερο ποσοστό των εκτρώσεων πραγματοποιούνται από γυναίκες της εργατικής
τάξης στα πρόθυρα της φτώχειας, συχνά με πολλά παιδιά ήδη. Επομένως, η
προσέγγισή μου θα ήταν να αντιμετωπίσω τα υποκείμενα κοινωνικά ζητήματα, αντί
να εμπλακώ σε μια διχοτόμηση της συζήτησης.
Γι' αυτόν τον λόγο πιστεύω ότι η πολιτική ορθότητα, όπως
κατανοούμε καθημερινά, μπορεί να είναι αντιδραστική. Περιορίζει τον χώρο για
μια ενωμένη αριστερά, εισάγοντας μια διαιρετική λογική ελέγχου του λόγου και
των προθέσεων. Αντί να ανοίγει έναν χώρο για διάλογο και εύρεση κοινού εδάφους
σε βασικά ζητήματα, αναλώνεται στις λεπτομέρειες του: ποιος είπε τι και πως το
εννοούσε. Ο ακαδημαϊκός βίος, αντίθετα, θα έπρεπε να είναι ένας χώρος
ελευθερίας του λόγου και ανοικτού διαλόγου, όχι ένας ελεγχόμενος χώρος όπου οι
ιδέες καταπνίγονται. Αυτό μας φέρνει πιο κοντά στον χώρο της ψυχανάλυσης, όπου
αντιλαμβάνομαι μια υποτιμητική στάση στις τυπικές μορφές και εκδοχές της
πολιτικής ορθότητας.
Ένα θέμα που με απασχολεί είναι η υπερχρήση του όρου "πόνος" στις συζητήσεις για ευαίσθητα θέματα. Παρόλο που συμφωνώ ότι πρέπει να είμαστε πιο προσεκτικοί στην καθημερινή ζωή, το βρίσκω ύποπτο όταν αυτή η προσοχή επεκτείνεται στην ακαδημαϊκή ζωή. Οι ακαδημαϊκοί χώροι θα έπρεπε να είναι ακριβώς εκεί που επιτρέπεται η ελευθερία του λόγου και η δυνατότητα εκφράσεως προβληματικών ιδεών. Δεν είναι ένας χώρος λογοκρισίας ή περιορισμού της επιστημονικής έρευνας.
Ένα άλλο ζήτημα που παρατηρώ, είναι η έλλειψη φινέτσας και ειρωνείας στη δημόσια συζήτηση. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα. Έχετε ποτέ παρακολουθήσει τη σειρά "Curb Your Enthusiasm" του Larry David; Παρόλο που έχω δει μόνο την πρώτη σεζόν, την αγάπησα. Υπήρχε ένα επεισόδιο όπου ένας επιζών του Άουσβιτς και ένας επιζών ενός τηλεοπτικού ριάλιτι επιβίωσης, συζήτησαν για το ποιος είχε υποφέρει περισσότερο. Ο επιζών του τηλεοπτικού ριάλιτι "κέρδισε" τη συζήτηση, προς χάρη του κωμικού αποτελέσματος της σειράς. Ορισμένοι άνθρωποι κριτικάρουν την εκπομπή για το ότι κάνει πλάκα με το Άουσβιτς. Ωστόσο, ισχυρίζομαι ότι το αστείο λειτουργεί, ακριβώς επειδή όλοι γνωρίζουμε ότι το Άουσβιτς ήταν ένα αληθινό και φρικτό γεγονός. Η σύγκριση των δύο είναι παράλογη και το αστείο αποκαλύπτει αυτήν την παράλογη κατάσταση. Η πραγματική ασέβεια θα ήταν να ισοπεδώσουμε τις εμπειρίες, κάτι που θα υπονοούσε ότι μπορούν ακόμα και να συγκριθούν αυτοί οι δύο επιβιώσαντες. Αυτό το παράδειγμα αποτυπώνει την εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στην κωμωδία, την ειρωνεία και την κατανόησή μας για το αποτρόπαιο.
Στην καθημερινή μου εμπειρία, έχω διαπιστώσει ότι μπορούμε
να αντέξουμε ακόμα και αστεία που είναι βίαια και φαίνονται ρατσιστικά. Τα
αστεία μπορούν να λειτουργήσουν ως μια μορφή αλληλεγγύης, ιδίως στην Ευρώπη.
Όταν συναντώ ένα φίλο, ανεξάρτητα από την καταγωγή του, η αλληλοεξάρτηση στις
πειρακτικές εκφράσεις μεταξύ μας συχνά αποτελεί ένδειξη της έγκυρης σχέσης και
φιλίας μας. Η αφαίρεση αυτού του στοιχείου από την επικοινωνία μας μπορεί να
οδηγήσει σε έναν τρομακτικό κόσμο υπερευαισθησίας. Ωστόσο, ορισμένοι
πολιτισμοί, όπως αυτοί στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην Ιαπωνία, έχουν καταφέρει
να εξασκήσουν την τέχνη του να μιλούν με σεβασμό και ευγένεια ενώ παράλληλα
μεταφέρουν έντονη επιθετικότητα και επίπληξη.
Συνοψίζοντας, η μεταμόρφωση της ανοχής σε καταπίεση, η
ανάγκη για αλληλεγγύη στα αριστερά, τα όρια της πολιτικής ορθότητας και ο ρόλος
της ακαδημαϊκής ελευθερίας και του χιούμορ στη δημόσια συζήτηση είναι όλα αλληλένδετα.
Είναι κρίσιμο το να κινηθούμε με προσοχή σε αυτές τις πολυπλοκότητες,
βρίσκοντας έναν ισορροπημένο τρόπο ανάμεσα στο να σεβόμαστε την ευαισθησία και
στο να διατηρούμε τον χώρο για γνήσιο διάλογο και επιστημονική έρευνα.
Σεξουαλική ταυτότητα και Φύλο
Επιτρέψτε μου, τώρα, να εξερευνήσω το συναρπαστικό διάλογο που κυριαρχεί σήμερα στη δημόσια συζήτηση γύρω από την σεξουαλική ταυτότητα και το φύλο, που διαπερνά την κοινή μας ζωή. Από τη μία πλευρά, έχουμε αυτό που θα χαρακτήριζα "βιολόγους του φύλου", οι οποίοι υποστηρίζουν ότι το φύλο προσδιορίζεται βιολογικά και ότι η σεξουαλική ταυτότητα είναι μια κοινωνική κατασκευή. Από την άλλη πλευρά, έχουμε αυτό που τολμώ να ονομάσω "ιδεολόγους του φύλου", οι οποίοι πιστεύουν ότι το φύλο είναι καθαρά μια κοινωνική κατασκευή και ότι η προσωπική επιλογή καθορίζει την ταυτότητα του φύλου. Υποστηρίζω ότι αυτή η αντίθεση είναι παραπλανητική.Σίγουρα, οι σεξουαλικές μας ταυτότητες και πρακτικές
επηρεάζονται τόσο από τη βιολογία όσο και από την κοινωνική κατασκευή.
Σχετίζονται με κάτι που αναμφισβήτητα περιλαμβάνει ένα βιολογικό
προσανατολισμό, ακόμα κι αν αυτός επαναλαμβάνεται και μετασχηματίζεται στη
συνέχεια. Συμφωνώ ότι οι σεξουαλικές μας ταυτότητες είναι κοινωνικές
κατασκευές, αλλά η κριτική μου επικεντρώνεται στην τάση ορισμένων
υποκειμενιστών να εξισώνουν την κοινωνική κατασκευή αποκλειστικά με προσωπικά
συναισθήματα και εμπειρίες. Οι υποκειμενιστές αυτοί συχνά απορρίπτουν την
ψυχανάλυση, ως ένα παραμελημένο θεωρητικό υπόλειμμα της πατριαρχικής εξουσίας,
αδυνατώντας να αναγνωρίσουν τις πολυπλοκότητες της υποκειμενικότητάς μας.
Μέσα από τη ψυχανάλυση μάθαμε ότι η υποκειμενικότητά μας
είναι ουσιαστικά διαιρεμένη. Αυτό που νομίζουμε ότι θέλουμε, μπορεί να μη
συμφωνεί με τις πραγματικές μας επιθυμίες. Συχνά, οι επιθυμίες μας είναι
παραμορφωμένες ή αντιφατικές. Μπορεί να βρούμε ευχαρίστηση σε κάτι, που
ταυτόχρονα βρίσκουμε αηδία. Αυτό είναι το θεμελιώδες μάθημα της ψυχανάλυσης. Οι
απαγορεύσεις των επιθυμιών μπορούν να μετατραπούν σε επιθυμία για την απαγόρευση
την ίδια. Αυτές οι δυναμικές εκδηλώνονται στα κλασικά υποτυπώδη συμπτώματα,
όπου οι τελετουργίες χρησιμοποιούνται για να διατηρήσουν τον έλεγχο επί των
επιθυμιών που φοβόμαστε, αλλά, παράλληλα, απολαμβάνουμε. Η ιδεολογία των
μεταφυσικών ταυτοτήτων και η βιολογική προκαθόριση, αγνοούν αυτήν την κρίσιμη
διάσταση της ψυχανάλυσης - τον χώρο μεταξύ.
Για να το επεξηγήσω αυτό περαιτέρω, ας αναφερθώ σε ένα
αγαπημένο παράδειγμα. Ο Φρόυντ αναφέρει την περίπτωση ενός Ιταλού ψυχαναλυτή με
το όνομα Έντουαρντ, ο οποίος έπασχε από ανικανότητα λόγω ενοχής για το θάνατο
της συζύγου του. Από την άλλη πλευρά, υπήρχε ένας Σλοβένος, εντελώς
διεφθαρμένος και ηθικά χρεοκοπημένος στα 20 του χρόνια. Παρά την ψυχαναλυτική
θεραπεία, ο Σλοβένος άνδρας συνέχισε την απατηλή συμπεριφορά του, ακόμα και
εξαπατώντας τον πατέρα του, για να πληρώσει τη θεραπεία. Ο Φρόυντ σχολίασε ότι
οι ψυχαναλυτικές τεχνικές δεν ήταν ακόμα εξοπλισμένες για να αντιμετωπίσουν ανθρώπους
τόσο ηθικά διεφθαρμένους όσο ο Σλοβένος.
Αυτή η περίπτωση αναδεικνύει ένα παράδοξο: ο Ιταλός ζούσε με
την ανικανότητα λόγω ηθικών περιορισμών ενώ, ο Σλοβένος, με την απουσία ηθικού
πυρήνα, ήταν σεξουαλικά ισχυρός. Εδώ, η ανοχή των πράξεων του Σλοβένου, οδήγησε
σε ηθική παρακμή ενώ η ανικανότητα είναι μεταφορική σε αυτό το πλαίσιο. Αυτό
αποδεικνύει πώς η υπερβολική ανοχή μπορεί, όταν φτάσει σε ένα άκρο, να οδηγήσει
σε απώλεια ισχύος, τόσο μεταφορικά όσο και κυριολεκτικά. Σε αυτό το επίπεδο, η
ψυχανάλυση γίνεται αναντικατάστατη. Προσφέρει αναλύσεις όχι μόνο για την
κατανόηση του θρησκευτικού φανατισμού και των κινητήριων δυνάμεών του, αλλά και
για την κατανόηση των απρόσμενων συνεπειών κινημάτων όπως το MeToo. Αναφορικά
με το MeToo, θα ήθελα να εστιάσω στην ιδρύτρια, Ταράνα Μπερκ. Παρά την πλήρη
συμφωνία μου με τους στόχους πίσω από το MeToo, είναι σημαντικό να σημειώσουμε
ότι η ίδια η Μπερκ, έχει εκφράσει κριτική σε ορισμένες πτυχές του κινήματος.
Αυτό υποδεικνύει την ανάγκη για μια διακριτική ανάλυση του πού πήγαν λάθος τα
πράγματα και πως η ψυχανάλυση μπορεί να παράσχει αξιόλογες οπτικές στις
πολυπλοκότητες της ανθρώπινης συμπεριφοράς και των κοινωνικών δυναμικών.
Συμπερασματικά, ο διάλογος γύρω από τη σεξουαλική ταυτότητα
και το φύλο, απαιτεί μια ολιστική προοπτική, που υπερβαίνει τις απλουστευτικές
δυαδικές αντιθέσεις. Αναγνωρίζοντας την αλληλεπίδραση μεταξύ βιολογίας και
κοινωνικής κατασκευής και αναγνωρίζοντας τις χωρισμένες και αντιφατικές πτυχές
της υποκειμενικότητάς μας, μπορούμε να προχωρήσουμε προς μια συνολική κατανόηση
της ανθρώπινης σεξουαλικότητας και ταυτότητας. Η ψυχανάλυση, με την έμφασή της
στο ασυνείδητο και τις πολυπλοκότητες της επιθυμίας, προσφέρει πολύτιμα
εργαλεία γιατην πλοήγηση αυτών των περίπλοκων ζητημάτων.
Η αλήθεια
Η απαρνητική αντίληψη λειτουργεί διαφορετικά από την αρνητική απόρριψη. Περιλαμβάνει την αναγνώριση της αλήθειας ενώ ταυτόχρονα διατηρεί μια αντιφατική πεποίθηση. Μπορούμε να παρατηρήσουμε αυτό το φαινόμενο σε διάφορες περιπτώσεις, όπως όταν ένας αντισημίτης ισχυρίζεται: "Ξέρω πολλούς έξυπνους και καλούς Εβραίους, αλλά παρόλα αυτά, υπάρχει κάτι παράξενο σε αυτούς." Ο ρατσισμός συχνά λειτουργεί με αντίστοιχο τρόπο σήμερα.Αυτό που θέλω να τονίσω είναι ότι η σημερινή μας κατάσταση
έχει γίνει ακόμα πιο πολύπλοκη. Δεν πρόκειται πλέον για καταστολή, αλλά για μια
κυνική αναγνώριση της αλήθειας με την συνεχή διατήρηση των ίδιων πράξεων. Αυτό
είναι συναρπαστικό κατά τον παραγωγικό Πήτερ Σλότερνταϊκ. Δεν πρόκειται πλέον
για "Το κάνω, αν και δεν ξέρω τι κάνω", αλλά για το: "Το κάνω,
και ξέρω πολύ καλά τι κάνω, αλλά συνεχίζω να το κάνω." Αυτή η ανακάλυψη
είναι βαθιά σοκαριστική.
Αυτό το φαινόμενο δεν περιορίζεται στον τομέα της πολιτικής
και της οικονομίας. Επεκτείνεται και στον τομέα της τέχνης. Κοιτώντας διάφορα
έργα ζωγραφικής, δεν μπορώ να μην παρατηρήσω πως ορισμένες καλλιτεχνικές
κινήσεις, όπως ο μετά-αποικισμός, ο αντί-αποικισμός και ο μαρξισμός, συχνά
ξεκινούν από το να αναγνωρίζουν ότι είμαστε παγιδευμένοι μέσα στον κυκεώνα του
κεφαλαίου και ότι πρέπει να αντισταθούμε και να απελευθερωθούμε. Ωστόσο,
παραδόξως, οι αναλύσεις τους ταιριάζουν τέλεια με τη λειτουργία του σύγχρονου
καπιταλισμού. Είναι μια παράξενη κατάσταση όπου η αλήθεια λέγεται δημοσίως,
αλλά ταυτόχρονα ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται, την καθιστά επουσιώδη. Η απλή
δήλωση της αλήθειας δεν είναι αρκετή.
Αυτό με φέρνει σε ένα κρίσιμο μάθημα από την ψυχανάλυση. Στα
πρώτα του χρόνια, ο Φρόυντ πίστευε ότι αν μπορούσε να εξηγήσει σε έναν ασθενή
το σύμπτωμά του, το σύμπτωμα θα εξαφανιζόταν. Ωστόσο, γρήγορα συνειδητοποίησε
ότι η αλήθεια δεν μπορεί να δηλωθεί άμεσα. Υπάρχει ένας τρόπος να μεταφέρουμε
την αλήθεια, που περιλαμβάνει μια βαθύτερη κατανόηση του: πως να την κάνουμε
κοινωνικά αποτελεσματική. Στην ελεύθερη κοινωνία μας, αυτό γίνεται όλο και πιο
προκλητικό.
Ασυνείδητο
Μία παρεξήγηση που πρέπει να διασαφηνίσουμε όταν συζητάμε για τον ασυνείδητο είναι η ιδέα ότι μοιάζει με έναν χώρο με βαθιά εσωτερικές αλήθειες που περιμένουν να ανακαλυφθούν. Δεν είναι σαν την εικόνα που παρουσιάζεται από τον Carl Gustav Jung, όπου βαθιές αλήθειες για τον εαυτό μας αναδύονται στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της διερεύνησης. Αντ' αυτού, το ασυνείδητο, είναι ένας χώρος από μπερδεμένες, ανάστατες φαντασιώσεις, επιθυμίες, ψέματα και θεμελιώδεις αντιφάσεις.Σε αυτό το πλαίσιο, θυμάμαι ένα άλλο συναρπαστικό ανέκδοτο
που μοιράστηκε ο Φρόυντ. Επισκέφθηκε τις Σπηλιές του Σκορπιού στη νότια
Σλοβενία, ένα μέρος με τρομακτικά βάθη κάτω από τη γη. Οι φήμες λένε ότι ακόμη
και ο Δάντης επισκέφθηκε αυτό το απειλητικό μέρος, εμπνεόμενος από εκεί την
απεικόνιση της κόλασης. Στα βάθη αυτών των σπηλιών, ο Φρόυντ συνάντησε τον Καρλ
Λίγκερ, έναν αυστριακό πολιτικό και δήμαρχο της Βιέννης, που είχε μεγάλη
επιρροή στον Χίτλερ και είχε ακραίες αντισημιτικές απόψεις. Ενδιαφέρον, του
είπε, το όνομα "Λίγκερ", φωνητικά μοιάζει με τη γερμανική λέξη για το
"ψέμα". Αυτή η συνάντηση με τον Λίγκερ, συμβολίζει την αντιμετώπιση
των θεμελιωδών ψεμάτων που κατοικούν μέσα στο ασυνείδητο και μεταφέρει ένα βαθύ
μήνυμα.
Βία και Αγάπη
Ας εξετάσουμε τώρα την έννοια της βίας, έναν όρο που φέρει ενσωματωμένη ασάφεια. Παρόλο που συχνά ισχυριζόμαστε ότι δεν πρέπει να είμαστε βίαιοι ή να πληγώνουμε άλλους, πρέπει να παραδεχτούμε – και αυτό το λέω όχι μόνο ως φροϋδικός, αλλά ως παρατηρητής της ανθρώπινης φύσης – ότι η αλήθεια μπορεί να είναι απαράλλαχτα επώδυνη για τον περισσότερο κόσμο. Είναι άλλο θέμα να καθορίσουμε πως καθοδηγούμαστε μέσα σε αυτήν την αλήθεια στην καθημερινή μας ζωή. Με αυτήν την έννοια, η ευθύνη μας ως θεωρητικοί είναι να προκαλούμε τους ανθρώπους, να τους προκαλούμε, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει να τους πληγώνουμε.Αυτό μας οδηγεί σε μια σημαντική συζήτηση για την πολιτική
ορθότητα. Έχω γράψει για αυτό το θέμα σε ένα από τα κείμενά μου, ίσως στο
Cambridge University ή σε μια άλλη ιδρυματική εκδήλωση στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Εκεί, ανέλυσα την κατάσταση όπου trans άτομα διοργάνωσαν διαμαρτυρίες κατά της
πρόσκλησης ενός συγκεκριμένου ανθρωπολόγου ή βιολόγου που, πρακτικά, υποστήριζε
πλήρως τα δικαιώματα των trans ατόμων. Ωστόσο, το ουσιώδες της
επιχειρηματολογίας της ήταν ότι η βιολογία εξακολουθεί να έχει κάποιον ρόλο
στον καθορισμό της σεξουαλικής ταυτότητας, πέρα από την κοινωνική κατασκευή.
Ενώ η κοινότητα των trans δικαίως διαμαρτύρεται απέναντι
στην οπτική της, αυτό που με έκανε να σοκαριστώ ήταν η αντίδρασή τους κατά τη
διάρκεια της ομιλίας της. Δεν αντιδρούσαν μόνο κατά της παρουσίας της, αλλά
άνοιγαν ειδικούς χώρους για τους ανθρώπους που θα μπορούσαν να αντιληφθούν τις
ιδέες της ως ενοχλητικές, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών, προσφέροντας τσάι
και δημιουργώντας ένα καταφύγιο. Γιατί δεν συμμετείχαν σε μια σκεπτική, λογική
συζήτηση με την εν λόγω ακαδημαϊκό; Αυτή είναι μια ερώτηση που απευθύνω στους
συναριθμούμενους συνοδοιπόρους της Αριστεράς. Γιατί δεν εκμεταλλευτήκατε την ευκαιρία
να αμφισβητήσετε τις απόψεις της μέσω κριτικής αντιπαράθεσης;
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ο Jacques Lacan, ένας
βιολογικός ντετερμινιστης, δήλωσε ξεκάθαρα ότι μια βιολογική γυναίκα,
αναγνωρισμένη έτσι από τη γέννησή της, μπορεί να υιοθετήσει συμβολικά μια
ανδρική ταυτότητα και αντίστροφα. Υπάρχουν ακόμα δυνατότητες για διάφορες
μεταθέσεις και ρευστές ταυτότητες. Αυτές είναι ανοιχτές πιθανότητες. Συνεπώς,
απλώς να απορρίπτει κανείς τη θέση που αμφισβητεί, την απλότητα της
αυτοταυτοποίησης ως θέμα προσωπικής αίσθησης και ελεύθερης επιλογής είναι
ανεπαρκές.
Για να αναδείξουμε το ζήτημα περαιτέρω, ας εξετάσουμε τις
εξωτερικές επιλογές. Όταν πηγαίνετε σε ένα κατάστημα για να αγοράσετε γλυκό,
μπορεί να αναρωτηθείτε αν θα επιλέξετε τούρτα φράουλα, τσιζκέικ ή σοκολατένια
τούρτα. Ωστόσο, το φύλο κάποιου και η σεξουαλική του ταυτότητα, δεν πρέπει να
περιορίζονται σε μια τέτοια επιλογή. Δεν είναι απλώς θέμα προτίμησης.
Περιλαμβάνει μια ριζική αναδιαμόρφωση της ύπαρξής μας – μια ταυτότητα που
λειτουργεί σε ένα βαθύτερο, ασυνείδητο επίπεδο. Παρουσιάζω αυτές τις ιδέες για
να δοκιμάσω την κατανόησή σας, όχι ως προσωπική κριτική, αλλά ως μια αφηρημένη
ενασχόληση.
Τα θέματα της αγάπης μπορούν να προκαλέσουν παθιασμένες
αντιδράσεις. Πράγματι, συμφωνώ, ότι το να είσαι ερωτευμένος δεν είναι μια
συνειδητή επιλογή με την παραδοσιακή έννοια. Δεν είναι θέμα απόφασης, όπως να
πούμε, "θα ερωτευτώ τώρα αυτό το άτομο". Η αγάπη μας συμβαίνει, συχνά
απροσδόκητα. Είναι μια υποκειμενική εμπειρία που αναπτύσσεται μέσα μας, κάποιες
φορές παθητικά, και εν συνέχεια μόνο συνειδητοποιούμε ότι είμαστε ερωτευμένοι.
Τέτοιες ριζικές αποφάσεις δεν λαμβάνονται συνειδητά, αλλά αντιμετωπίζονται
περισσότερο ως μία πράξη πίστης. Η αγάπη μπορεί να είναι μια βαθιά μεταστροφή
και ακόμη και μια πληγωμένη εμπειρία, διαταράσσοντας την καθημερινή μας ζωή και
προκαλώντας προκλήσεις στη διατήρηση της σταθερότητάς μας.
Έχω κάνει συζητήσεις με άτομα στη Σλοβενία, που έχουν
υποβληθεί σε χειρουργικές επεμβάσεις για να αλλάξουν τη γενετική τους
ταυτότητα. Μου μοιράστηκαν τις ιστορίες τους για τον ανυπέρβλητο πόνο που
βίωσαν. Η χειρουργική επεμβατική διαδικασία δεν είναι καθόλου απλή·
περιλαμβάνει ώρες υπό αναισθησία και η αφύπνιση στην επιθυμητή ταυτότητα είναι
ένας δύσκολος και πονεμένος δρόμος. Δυστυχώς, πολλοί άνθρωποι που υποβάλλονται
σε τέτοιες αλλαγές αντιμετωπίζουν τεράστιες ψυχολογικές προκλήσεις και μερικοί
ακόμα φτάνουν στο σημείο να αυτοκτονήσουν. Αν και αυτό δεν αντιτίθεται στη
μετάβαση, τονίζει τη βαθιά και συχνά ταραχώδη φύση της ελευθερίας και της
αυτογνωσίας.
Η αγάπη, στην πιο αγνή της μορφή, είναι ένα φαινόμενο
απίστευτα βίαιο, όχι στο νόημα της σωματικής βλάβης αλλά στη διαταραχή της
καθημερινής ύπαρξής μας. Όταν ερωτευόμαστε με πάθος, μπορεί να αναστατώνουμε
τις προτεραιότητές μας, παραμελώντας τους φίλους, την εργασία και άλλες πτυχές
της ζωής μας. Η αγάπη απαιτεί την πλήρη προσοχή και αφοσίωσή μας,
αναστατώνοντας την καθημερινή ρουτίνα μας. Με αυτήν την έννοια, η αγάπη μπορεί
να θεωρηθεί ως μια μορφή “καλής βίας”, μια έντονη και αποκλειστική εμπειρία που
την ξεχωρίζει από τη γενικευμένη βουδιστική έννοια της αγάπης για όλα τα ζώντα
όντα.
Εδώ η ψυχανάλυση μπορεί να προσφέρει μια εσωτερική ματιά. Τι
γίνεται αν η ταυτότητα που έχετε επιλέξει, ακόμα και ασυνείδητα, δεν είναι θέμα
βιολογικού πεπρωμένου αλλά μια πολύπλοκη και βαθιά προσωπική απόφαση; Τι
γίνεται αν αυτή η ταυτότητα γίνεται ένα αναπόσπαστο μέρος της ύπαρξής σας,
μέχρι το σημείο που η ζωή σας να αισθάνεται κατεστραμμένη χωρίς αυτήν; Ακριβώς
αυτές οι μεταφυσικές αποφάσεις για την αγάπη και την προσωπική ταυτότητα έχουν
γίνει αντιμοδά, ξεπερασμένες, στη σύγχρονη εποχή.
Ας ολοκληρώσουμε με ένα αστείο παράδειγμα που άκουσα κατά
την επίσκεψή μου στην Αργεντινή, θέτοντας αρχικά υπόψιν ότι στην ψυχανάλυση,
πρέπει να αποφασίσουμε αν τα συμπτώματα κάποιου είναι παθολογικά και απαιτούν
πλήρη ανάλυση. Στην Αργεντινή, μέχρι τη δεκαετία του 1960, αν κάποιο άτομο ήταν
σεξουαλικά άτακτο, άλλαζε δηλαδή τον ένα σύντροφο μετά τον άλλον, θεωρούνταν
παθολογικό πρόβλημα και υπόκειτο σε ανάλυση. Η ερώτηση που τίθεντο ήταν:
"Γιατί αλλάζεις συντρόφους;". Ωστόσο, με μια μετατόπιση της
συμβολικής τάξης, σήμερα η πλήρης πίστη στον σύντροφό σας θεωρείται παθολογική
ψύχωση, που πρέπει να θεραπευθεί. Αυτό δείχνει πως οι κοινωνικοί κανόνες και η
συμβολική τάξη, μπορούν να αλλάξουν με την πάροδο του χρόνου, αντανακλώντας την
εξελισσόμενη κατανόηση του: τι θεωρείται φυσιολογικό ή παθολογικό.
Στην ουσία, η αγάπη μπορεί να είναι πληγωμένη, αλλά μέσω
εμπειριών όπως η αγάπη και η αφοσίωση στο πολιτικό έργο ή τη θεωρία, η ζωή αποκτά
νόημα. Χωρίς αυτές τις παθιασμένες δράσεις, η ζωή χάνει την ζωντάνια και τον
σκοπό της. Αυτό είναι το πολύτιμο μάθημα που μας προσφέρει η ψυχανάλυση.
Πράγματι, το πρώτο μάθημα του Φρόυντ είναι ότι οι ελεύθερες
σχέσεις δεν είναι πραγματικά ελεύθερες, αλλά καθορίζονται από τις ασυνείδητες
προκαταλήψεις, τις προκαταλήψεις και τις επιθυμίες μας. Είναι ειρωνικό ότι αυτό
που αντιλαμβανόμαστε ως ελεύθερες σχέσεις, επηρεάζεται, στην πραγματικότητα,
από κρυμμένες δυνάμεις μέσα μας.
Ας μοιραστώ ένα αστείο ανέκδοτο από μία γνωστή Σλοβένα
θεατρική σκηνοθέτιδα, που εργάζεται στο Μόναχο. Επικοινώνησε μαζί μου επειδή
είχε χρησιμοποιήσει την έκδοση της επαναγραφής μου της Αντιγόνης, στην παραγωγή
της. Στην αρχή, ρώτησε κάθε ηθοποιό πως προτιμά να του απευθύνεται, ως: αυτός,
αυτή, αυτοί και ούτω καθεξής. Η απάντηση που έλαβε από όλους τους ηθοποιούς
ήταν ότι θα έπρεπε να τους ρωτάει κάθε μέρα, επειδή η αίσθησή τους για τη
γενετική τους ταυτότητα θα μπορούσε να αλλάξει από μέρα σε μέρα. Παρόλο που
αυτό μπορεί να φαίνεται αστείο, θέτει το ερώτημα της μείωσης της σεξουαλικής
ταυτότητας σε θέμα παροδικής ευχαρίστησης ή προσωπικής προτίμησης. Αποστερεί
τις βαθιές και πολύπλοκες εμπειρίες των ανθρώπων, που υποβάλλονται σε
χειρουργικές και ψυχολογικές μεταμορφώσεις, για να συνεκτιμήσουν την ταυτότητά
τους με τον αληθινό εαυτό τους. Για αυτούς, δεν πρόκειται για άμεση
ευχαρίστηση, αλλά για την υποβολή του εαυτού τους στο να υποστούν τον
τρομακτικό πόνο, που συνεπάγεται με την όλη διαδικασία.
Το ζήτημα της βίας και του βλαψίματος των άλλων είναι ένα
πολύπλοκο θέμα. Πιστεύω ότι η βία αυτή καθαυτή δεν είναι ουσιαστικά θετική ή
αρνητική· εξαρτάται από τα πλαίσια και τα μέσα μέσω των οποίων ασκείται. Όταν
οι άνθρωποι υφίστανται καταπίεση, μπορεί να καταφύγουν στη βία ως μέσο αντίστασης
και απελευθέρωσης. Οι καταπιεστές, από την άλλη πλευρά, συχνά υποστηρίζουν την
ειρήνη, επειδή τους επιτρέπει να διατηρήσουν την κυριαρχία τους στις
κατεχόμενες περιοχές. Σημαντικό είναι και το επίπεδο στο οποίο προκαλούμε βλάβη
στους άλλους. Η εισαγωγή της ιδέας του ασυνείδητου και του διαιρεμένου
υποκειμένου του Φρόυντ, περιπλέκει περαιτέρω το θέμα καθώς τονίζει τις
πολυπλοκότητες της ανθρώπινης ψυχολογίας και την αλληλεπίδραση των συνειδητών
και ασυνείδητων δυνάμεων.
Είναι σημαντικό να κατευθυνθούμε σε αυτές τις συζητήσεις με
μια βαθιά κατανόηση του ασυνείδητου και των επιπτώσεών του στις υποκειμενικές
μας εμπειρίες. Η εξερεύνηση του διαιρεμένου υποκειμένου θέτει σημαντικά
ερωτήματα για την ταυτότητα, την επιθυμία και τους τρόπους με τους οποίους το
ασυνείδητο επηρεάζει την αντίληψη και τις ενέργειές μας.
Επιστήμη
Παρόλο που μιλάω συχνά με τρόπο μεταμοντέρνο, θέλω να τονίσω ότι παίρνω την επιστήμη πολύ σοβαρά. Δεν συμφωνώ με την μεταμοντέρνα άποψη ότι κάθε λόγος παράγει τη δική του αλήθεια και έχει τα δικά του κριτήρια αλήθειας. Πιστεύω ακράδαντα στην επιστημονική αλήθεια και την καθολική εφαρμογή της. Εργάζομαι επί του παρόντος πάνω σε ένα νέο κείμενο που εξετάζει την κβαντική φυσική από μια αυστηρά υλιστική οπτική. Ωστόσο, όταν εμβαθύνουμε στον τομέα της κβαντικής φυσικής, αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα. Δεν πρόκειται για ένα πρόβλημα της μη-υλιστικής προσέγγισης, αλλά μάλλον για μια πρόκληση στο να αναθεωρήσουμε την κατανόησή μας για τις κυματοσυναρτήσεις και την κβαντική σφαίρα. Ενώ ο Nils Bohr, όπως είναι ευρέως γνωστό, πρότεινε να μην αμφισβητούμε καν τη φύση της πραγματικότητας και απλώς να "σωπάσουμε και να υπολογίσουμε", θεωρώ κρίσιμο να αντιμετωπίσουμε αυτές τις ερωτήσεις, ειδικά με βάση τις πρόσφατες εμπειρικές εξελίξεις στην κβαντική επικοινωνία και τους υπολογισμούς.Προκύπτει, λοιπόν, η ερώτηση: τι συμβαίνει με την καθημερινή
μας έννοια της πραγματικότητας; Δεν υποστηρίζω ότι η πραγματικότητα είναι απλά
μια υποκειμενική απατηλότητα. Αντίθετα, πιστεύω ότι πρέπει να αναθεωρήσουμε την
κατανόησή μας για την πραγματικότητα, με έναν τρόπο που υποστηρίζει τον υλισμό.
Απαιτεί μια πιο ριζοσπαστική υλιστική προσέγγιση, ακόμη κι αν φαίνεται να είναι
υλισμός χωρίς ύλη. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε τον τρόπο με τον οποίο η τρέχουσα
κατανόησή μας για την πραγματικότητα, συνάδει με τις εισηγήσεις της κβαντικής
φυσικής.
Φανατισμοι
Τώρα, για να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα του αντισημιτισμού και της ψυχανάλυσης, είναι ουσιαστικό να προχωρήσουμε πέρα από το επίπεδο των άμεσων γεγονότων. Εάν προσεγγίσουμε το θέμα μόνο μέσω της στατιστικής ανάλυσης, χάνουμε τον βαθύτερο νόημα του αντισημιτισμού. Η πραγματική ερώτηση δεν είναι γιατί εγώ ή οι Ναζί είμαστε αντισημίτες, αλλά γιατί ως Ναζί, χρειάζομαι επειγόντως τη μορφή του Εβραίου για να διατηρήσω την κοσμοθεωρία μου και το σύστημά μου. Με τη μαρξιστική έννοια, ο φασισμός λειτουργεί με τη βασική υπόθεση ότι η κοινωνία είναι ένα αρμονικό σώμα και η αντιπαράθεση εισάγεται από έναν εξωτερικό εισβολέα, όπως οι Εβραίοι. Ο στόχος είναι να εξηγηθεί η παρουσία κοινωνικών αντιθέσεων κατηγορώντας τους Εβραίους. Το ρητορικό αυτό κόλπο που ο Χίτλερ χρησιμοποίησε, τα χρόνια του ‘1920, ήταν για να παράσχει μια απλή απάντηση στην κρίση της Γερμανίας, αποδίδοντάς τη σε μια εβραϊκή συνωμοσία. Το κέρδος της υπόθεσης δεν βρίσκεται στο να αποδείξουμε ή να αποδείξουμε ψευδώς, τις κατηγορίες κατά των Εβραίων, αλλά στο να αμφισβητήσουμε γιατί οι Εβραίοι χρειάζονται ως θύματα-ανάθεμα.Αυτή η οπτική ισχύει όχι μόνο για τον αντισημιτισμό, αλλά
και για τους βίαιους θρησκευτικούς φανατισμούς. Πρέπει να ρωτήσουμε από τι
δραπετεύουν αυτές οι ιδεολογίες, πέρα από την απόδειξη της εσφαλμένης
πραγματικότητάς τους. Είναι ανεπαρκές να αποδείξουμε απλά τις σεξουαλικές
παραφωνίες ή τα δογματικά λάθη τους. Πρέπει να κατανοήσουμε τις βαθύτερες
κινήσεις και τις αγωνίες, που ωθούν αυτές τις ιδεολογίες. Συνοψίζοντας, θέλω να
αναφέρω την απλή αλλά με νόημα βαθύ, δήλωση του Lacan: Εάν παθολογικά ζηλεύω τη
γυναίκα μου, δεν οφείλεται μόνο στις πράξεις της, αλλά και στο γεγονός ότι η
ζήλια μου ίδια είναι παθολογική. Αντιστοίχως, δεν είναι αρκετό να
επικεντρωθούμε αποκλειστικά στην απόδειξη ή απόρριψη των κατηγοριών κατά των
Εβραίων ή άλλων ομάδων. Πρέπει να ρωτήσουμε γιατί αυτές οι κατηγορίες και οι
μηχανισμοί του θυμού, είναι απαραίτητοι για να διατηρηθούν συγκεκριμένες κοσμοθεωρίες.
Η ουσία της ρατσιστικής λογικής, που δικαιολογεί τον
αντισημιτισμό, βρίσκεται στην πίστη ότι οι Εβραίοι δεν είναι μόνο άπληστοι και
κακοί, αλλά έχουν επίσης την ικανότητα να κρύβουν την κακία τους με επιφανειακή
ευγένεια. Αυτό, σύμφωνα με τους αντισημίτες, τους καθιστά ακόμη πιο
επικίνδυνους. Είναι μια παραμορφωμένη λογική που διαιωνίζει στερεότυπα και
τροφοδοτεί το μίσος. Επιπροσθέτως, υπάρχει και η έννοια των "Ανίερων
Συμμαχιών", που αναφέρεται στο ανησυχητικό φαινόμενο της εμφάνισης ασύμβατων
ομάδων που συμπράττουν. Ένα παράδειγμα που με στενοχώρησε βαθιά ήταν η
περίπτωση της Ουγκάντας, όπου το κοινοβούλιο κατήγγειλε την ομοφυλοφιλία,
επιβάλλοντας ισόβια κάθειρξη ή θάνατο ως τιμωρία. Η δικαιολογία για αυτό το
καταπιεστικό μέτρο διατυπώθηκε σε έννοιες αντί-αποικίας, προβάλλοντας τον
"αυθεντικό, αφρικανικό τρόπο ζωής" έναντι μιας αντιλαμβανόμενης ως
ευρωπαϊκής παρακμής. Αυτό το μοτίβο της χρήσης προοδευτικής ή
αντιιμπεριαλιστικής ρητορικής για να δικαιολογηθούν καταπιεστικές ενέργειες
είναι απογοητευτικό. Το βλέπουμε επίσης στην περίπτωση της Ουκρανίας, όπου
αριστεροί εθελοντές υποστηρίζουν την Ουκρανική πλευρά στη σύγκρουση ενώ κάποιοι
αριστεροί κριτικάρουν τη συμμετοχή τους, αποδίδοντάς τη στα συμφέροντα του NATO
και στην πρόκληση της Ρωσίας. Αυτά τα παραδείγματα των "Ανίερων
Συμμαχιών", όπου πολιτικές ατζέντες εκμεταλλεύονται και παραμορφώνουν
ευγενείς αιτίες, είναι πραγματικά απογοητευτικά.
Για να κατανοήσουμε πλήρως τους μηχανισμούς πίσω από τέτοιες
συμμαχίες, χρειαζόμαστε μια ψυχαναλυτική προσέγγιση. Είναι σημαντικό να
αναγνωρίσουμε τις βαθύτερες κινήσεις και τις ιδεολογικές αφηγήσεις που
διαδραματίζονται. Αυτές οι συμμαχίες έχουν σημαντικές πολιτικές επιπτώσεις.
Hegel
Παρότι είμαι περισσότερο εξοικειωμένος με την αναλυτική φιλοσοφία σε σύγκριση με την ηπειρωτική φιλοσοφία, αναγνωρίζω και θαυμάζω το έργο αρκετών αναλυτικών φιλοσόφων. Για παράδειγμα, έχω παραθέσει και έχω μάθει από φιλοσόφους όπως ο Saul Kripke, ο Donald Davidson και ο Bernard Williams, οι οποίοι έχουν κάνει σημαντικές συνεισφορές στην ηθική φιλοσοφία και στη φιλοσοφία της γλώσσας. Συγκεκριμένα, το βιβλίο του Williams "Ηθική Τύχη" εξερευνά την πολύπλοκη φύση της ηθικής και πως οι ηθικές κρίσεις μας μπορεί να επηρεαστούν από παράγοντες που βρίσκονται εκτός του ελέγχου μας. Αναλύει την ιδέα ότι η ηθική αξιολόγηση των πράξεών μας μπορεί να εξαρτάται από αποτελέσματα που βρίσκονται εκτός της ευθύνης ή της πρόθεσής μας.Είναι ενδιαφέρον πως σκεπτικιστές σαν τον: Robert Brandom,
στις επανερμηνείες τους επί του Hegel, χρησιμοποιούν την αναλυτική γλώσσα και
σκέψη για να προσφέρουν εναλλακτικές αναγνώσεις του Hegel, που προκαλούν
παραδοσιακές υποθέσεις για τη φιλοσοφία του. Τολμώ να πάω ακόμη παραπέρα και να
υποστηρίξω ότι ο Hegel είναι πιο υλιστής από τον ίδιο τον Marx. Ενώ το
τηλεολογικό πλαίσιο του Marx υποδηλώνει ότι η ιστορία κινείται προς τον
σοσιαλισμό ή τον κομμουνισμό, τα γεγονότα του 20ού αιώνα, ειδικά ο σταλινισμός,
έχουν δείξει ότι ο σοσιαλισμός μπορεί επίσης να οδηγήσει σε βαρβαρότητα. Ο
Hegel, από την άλλη πλευρά, επιτρέπει μια πιο δυνητική κατανόηση της ιστορίας.
Η φιλοσοφία του δεν προκαθορίζει την πορεία ανάπτυξης, αλλά αναδεικνύει
αναδρομικά μια αφήγηση αναγκαιότητας μόλις συμβεί ένα γεγονός. Η σκέψη του
Hegel αγκαλιάζει την πρόοδο του πνεύματος προς την ελευθερία, ειδικά στο πλαίσιο
της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά δεν είναι μια αυστηρή τηλεολογία.
Η φιλοσοφία του Hegel αποδέχεται την ενδεχομενικότητα και
μια ανοικτότητα προς το μέλλον. Δεν ασχολείται με την προδοσία για το μέλλον
και απαγορεύει φιλοσοφικές συζητήσεις επί του θέματος. Ωστόσο, σε ορισμένες
περιπτώσεις, όταν ο Hegel κάνει εμπειρικές παρατηρήσεις για το μέλλον,
αποδεικνύεται εξαιρετικά ακριβής. Για παράδειγμα, οι παρατηρήσεις του για την
Αμερική και τη Ρωσία στο βιβλίο "Φιλοσοφία της Ιστορίας", έχουν αποδειχθεί
προφητικές. Η φιλοσοφία του Hegel επιτρέπει την εμφάνιση της ενδεχομενικότητας
και τον σχηματισμό αφηγήσεων που αιτιολογούν αναδρομικά την αναγκαιότητά τους.
Όσον αφορά τον καπιταλισμό, υπάρχουν σύγχρονοι θεωρητικοί
όπως ο Γιάνης Βαρουφάκης, η Jodi Dean και ο Άρης Χατζηστεφάνου, που προτείνουν
την ιδέα ότι ο παγκόσμιος καπιταλισμός, όπως τον γνωρίζουμε, υπόκειται σε έναν
μετασχηματισμό. Υποστηρίζουν ότι δημιουργείται μια νέα μορφή νέο-φεουδαρχίας ή
νέο-δουλοπαροικίας, με προσωπικότητες όπως ο Jeff Bezos, να ασκούν έλεγχο στους
κοινόχρηστους τόπους και να επωφελούνται από τις συνδρομές των ανθρώπων. Αυτή η
οπτική προκαλεί την έννοια του αφηρημένου αντικαπιταλισμού και υποδεικνύει την
ανάγκη για συμμαχίες με δημιουργικούς μικρούς καπιταλιστές ενάντια στην άνοδο
νέων ολιγαρχών.
Όσον αφορά το μέλλον, συμφωνώ με την άποψη ότι παραμένει
ριζικά ανοιχτό. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε την εμφάνιση ενός Τρίτου Παγκοσμίου
Πολέμου ή άλλων σημαντικών γεγονότων. Ωστόσο, είναι κρίσιμο να αναγνωρίσουμε
ότι ιστορικές αφηγήσεις θα δημιουργηθούν αναπόφευκτα, δηλώνοντας ότι τέτοια
γεγονότα ήταν προκαθορισμένα. Για παράδειγμα, ο Ψυχρός Πόλεμος μπορεί να
παρουσιαστεί ως ένα υπολογισμένο παιχνίδι όπου και οι δύο πλευρές πρόσεχαν να
μην επιδεινώσουν τις εντάσεις.
Συνοψίζοντας, η φιλοσοφία της ενδεχομενικότητας, όπως
αποτυπώνεται από τον Hegel, επιτρέπει μια εξελιγμένη κατανόηση της ιστορίας και
του μέλλοντος. Μας προσκαλεί να αμφισβητήσουμε τα τηλεολογικά πλαίσια και να
αποδεχθούμε τις ανοικτές δυνατότητες που μας περιμένουν.
Σαίξπηρ και Γαλιλαίος
Σκεπτόμενοι τις φιλοσοφικές επιπτώσεις της οντολογικής ανοιχτότητας και της ατέλειας της πραγματικότητας, μπορούμε να αναβαθμίσουμε αυτήν την έννοια στον χώρο της σημασίας της ίδιας, περιλαμβάνοντας όχι μόνο τις ανθρώπινες ερμηνείες αλλά και τον φυσικό κόσμο. Ας εξερευνήσουμε περαιτέρω τον κόσμο της τέχνης και της λογοτεχνίας. Πάντα με καθηλώνει η απορία πως έργα τέχνης από διάφορες πολιτιστικές παραδόσεις και ιστορικές περιόδους, όπως οι θεατρικές πράξεις του Σαίξπηρ, συνεχίζουν να μας αγγίζουν. Για παράδειγμα, η κινηματογραφική μεταφορά του έργου "Άμλετ", από τον Ακίρα Κουροσάβα, το 1962, με τίτλο: "Ο Θρόνος του Αίματος" ή "Το Κάστρο των Ιστών", στα αγγλικά, προσφέρει μια συναρπαστική επανερμηνεία της ιστορίας. Σε αυτήν την εκδοχή, ο Κουροσάβα τοποθετεί τον "Άμλετ", στη φεουδαρχική Ιαπωνία, όπου ο πρωταγωνιστής, Ουάσιζου, είναι ένας σαμουράι που βασανίζεται από φιλοδοξία και στοιχειώνεται από μια προφητεία. Η ερώτηση που προκύπτει εδώ δεν είναι τι είχε σκοπό ο Σαίξπηρ ή τι ακριβώς κατανοούσε, αλλά το ανταγωνιστικό και ανοιχτού χαρακτήρα έργο του και η δυνατότητα που έχει για ποικίλες ερμηνείες.Σε αντίθεση με την πίστη ότι η κατανόηση του Σαίξπηρ απαιτεί
λεπτομερή γνώση της ελισαβετιανής Αγγλίας, ίσως, ιδωμένα από μια ορισμένη
απόσταση τα έργα του, καταφέρουμε να τα κατανοήσουμε πληρέστερα, ακόμη και από
τον ίδιο τον Σαίξπηρ. Στην εισαγωγή μου στη σύγχρονη φιλοσοφία, χρησιμοποιώ μια
αναλογία που αφορά τα βιντεοπαιχνίδια. Όταν παίζουμε ένα παιχνίδι, συναντούμε
μια προσομοιωμένη πραγματικότητα που είναι ατελής στην αναπαράστασή της.
Βρισκόμαστε μέσα σε έναν περιορισμένο χώρο, ασχολούμαστε με διάφορες
δραστηριότητες, αλλά υπάρχουν λόφοι και δέντρα στο παρασκήνιο που δεν μπορούμε
να αποκτήσουμε πρόσβαση ή να αλληλεπιδράσουμε μαζί τους, γιατί δεν έχουν
προγραμματιστεί να είναι μέρος της εμπειρίας του παιχνιδιού.
Και τώρα, έρχεται η ιδέα μου: τι γίνεται αν αυτή η ατέλεια
των κόσμων των βιντεοπαιχνιδιών αντανακλά τη δομή της δικής μας
πραγματικότητας; Τι γίνεται αν η πραγματικότητα η ίδια δεν είναι πλήρως
προγραμματισμένη ή προορισμένη να την βιώσουμε; Είναι αλήθεια ότι η
πραγματικότητα υπάρχει, αλλά δεν είναι παρόμοια με ένα παιχνίδι με σταθερούς
κανόνες. Αντίθετα, είναι οντολογικά ανοιχτή και ουσιαστικά ατελής. Ωστόσο, θέλω
να διευκρινίσω ότι δεν είμαι ένας αφελής ιδεαλιστής που θεμελιώνει την
ελευθερία αποκλειστικά σε αυτήν την ατέλεια. Η ελευθερία δεν είναι απλά τυχαία.
Διαθέτει τη δική της αναγκαιότητα, τις παραδοξότητες και την πολυπλοκότητά της.
Αυτό που βρίσκω συναρπαστικό είναι η ιδέα μιας ατελούς πραγματικότητας που
διαστρεβλώνει τη διάκριση μεταξύ των αρχικών έργων του Σαίξπηρ και των
ερμηνειών μας για αυτά. Όταν παρέχουμε μια πειστική ερμηνεία του Άμλετ,
επεκτείνουμε τα όρια του έργου του Σαίξπηρ, υπερβαίνοντας αυτό που ίσως είχε
φανταστεί. Αυτή η επέκταση συμβαίνει όχι από μια εξωτερική θέαση, αλλά από
μέσα, καθώς οι ερμηνείες μας συμπληρώνουν τα κενά και εξερευνούν αυτό που άφησε
ανοικτό ο Σαίξπηρ στη γραφή του.
Στη σκέψη μας για αυτήν την οντολογική ανοιχτότητα,
προκαλούμε την εντύπωση των επιστημόνων, που αντιλαμβάνονται τον κόσμο ως μια
αντικειμενική πραγματικότητα, η οποία περιμένει να γίνει πλήρως γνωστή. Δεν
αντιτίθεμαι σε αυτούς τους επιστήμονες, θεωρώντας τους αδαείς, αλλά αμφισβητώ
εάν η πραγματικότητα η ίδια μπορεί να είναι εξ αρχής ανεπαρκής. Ακριβώς σε
αυτήν την ασάφεια βρίσκω ένα γοητευτικό θεολογικό παράδοξο. Γιατί έχουμε τον
κβαντικό χώρο, όπου τα φαινόμενα υπάρχουν σε κατάσταση υπερθέσεως και
επιδεικνύουν κυματοειδές συμπεριφορά; Μια προκλητική ερμηνεία υποστηρίζει ότι ο
Θεός, κατά τη δημιουργία του κόσμου, ποτέ δεν προέβλεψε τη δυνατότητά μας να
υπερβούμε το ατομικό επίπεδο. Επομένως, δεν υπήρξε ανάγκη για τον Θεό να
προγραμματίσει λεπτομερώς όλες τις κβαντικές λεπτομέρειες. Μεταφορικά, έχουμε
πιάσει τον Θεό "με τα παντελόνια του κάτω". Αυτή η ιδέα λειτουργεί ως
φιλοσοφική σκέψη, τονίζοντας ότι η απάτη δεν βρίσκεται στον Θεό, αλλά στους
περιορισμούς της κοινής μας αντίληψης και γνώσης, που αποτυγχάνουν να
κατανοήσουν την πληρότητα της πραγματικότητας.
Η σύγχρονη επιστήμη, με τις επιτυχίες της, που ξεκινούν από
την εποχή του Γαλιλαίου, αναζητά συνεχώς να αποκαλύψει τις πτυχές της
πραγματικότητας που διαφεύγουν της καθημερινής μας αντίληψης. Μέσω της
επιστημονικής έρευνας, προσπαθούμε να αντιληφθούμε τις κρυμμένες διαστάσεις και
πολυπλοκότητες του κόσμου, πέρα από αυτό που η κοινή εικόνα της πραγματικότητας
μας επιτρέπει να δούμε.
Είναι ουσιαστικό να αναγνωρίσουμε τον πρωταγωνιστικό ρόλο
της επιστήμης στη μεταστροφή της κατανόησής μας για την πραγματικότητα. Οι
πρόοδοι που έχουν επιτευχθεί από τους επιστήμονες κατά τη διάρκεια της
ιστορίας, ξεκινώντας από τον Γαλιλαίο, έχουν προκαλέσει αμφισβήτηση και
υπερκάλυψη των καθημερινών μας εννοιών. Η πρόταση του Γαλιλαίου ότι τα
αντικείμενα που βρίσκονται σε κίνηση, συνεχίζουν με σταθερή ταχύτητα στην
απουσία εξωτερικής επίδρασης, ανατάραξε την προ-επιστημονική έννοια των
αντικειμένων, που είναι εξ ορισμού ήρεμα. Από εκεί, το ταξίδι της επιστημονικής
ανακάλυψης συνεχίστηκε με τη σχετικότητα του Αϊνστάιν και τον αινιγματικό χώρο
της κβαντικής μηχανικής. Η επιστήμη μας έχει εισαγάγει σε διαστάσεις της
πραγματικότητας που αντιβαίνουν στην καθημερινή μας εμπειρία, διευρύνοντας την
κατανόησή μας με εκπληκτικούς τρόπους. Επομένως, είναι προφανές ότι η επιστήμη
δεν είναι απλώς ένας λόγος μεταξύ πολλών· έχει μια ασυνήθιστη σημασία.
Για να εξερευνήσουμε περαιτέρω τη σχέση μεταξύ φιλοσοφίας
και επιστήμης, είναι ενδιαφέρον να εξετάσουμε την επίδραση κλασικών σκεπτικών
όπως ο Καντ και ο Κίρκεγκωρ. Αυτές οι προσωπικότητες, ενώ δεν είναι τυπικοί
φιλόσοφοι, συνέβαλαν εντούτοις στην υποκειμενική σύσταση της πραγματικότητας
και στις θεολογικές σκέψεις. Ωστόσο, μια εγελιανή (του Hegel) περιστροφή είναι
απαραίτητη όταν συζητούμε για τον Καντ. Η οπτική του Hegel, υπερβαίνει την
αποδοχή της ύπαρξης μιας εξωτερικής πραγματικότητας που μας είναι απρόσβλητη.
Αντίθετα, ο Hegel, προτείνει ότι εάν επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε την
πραγματικότητα από μόνη της, αντιμετωπίζουμε ανεπίλυτες αντιφάσεις. Η θέαση του
Hegel υποδηλώνει ότι οι αντιφάσεις και οι παραδοξότητες δεν πρέπει να διαμένουν
αποκλειστικά μέσα στην υποκειμενική μας εμπειρία, αλλά να μεταφερθούν στη φύση
της ίδιας της αντίληψης μας. Με άλλα λόγια, καθαυτή η αντίληψή μας, μπορεί να
περιέχει αντιφάσεις εντός της, αμφισβητώντας τη συμβατική μας κατανόηση της
πραγματικότητας.
Αντίληψη και Πραγματικότητα
Είναι ζωτικής σημασίας να αντιμετωπίσουμε τη βαθιά φιλοσοφική ενόχληση της προοπτικής του Niels Bohr, ότι ο ρόλος μας ως παρατηρητές και συμμετέχοντες στον κόσμο επηρεάζει την αντίληψη και τη γνώση μας. Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι είμαστε αποστασιοποιημένοι παρατηρητές ή ότι η πραγματικότητα υπάρχει ανεξάρτητα από τη συμμετοχή μας. Ο Bohr τονίζει ότι είμαστε εσωτερικά συνδεδεμένοι με τη μετρήσιμη πραγματικότητα, καθιστώντας αδύνατη την πρόσβασή μας στον κόσμο από μια εξωτερική σκοπιά. Αυτή η αναγνώριση προσθέτει πολυπλοκότητα στην κατανόησή μας, καθώς πρέπει να αντιμετωπίσουμε την ενδιάμεση σύνδεση μεταξύ εμάς και του κόσμου, που επιχειρούμε να κατανοήσουμε.Τώρα, πριν ολοκληρώσω, επιτρέψτε μου να μοιραστώ ένα
αγαπημένο, ελαφρώς ακατάλληλο αστείο, το οποίο ελπίζω να μην προσβάλει κανέναν.
Σε αυτή την κωμική ιστορία για μία γυναίκα, τον εραστή της και την ξαφνική
επιστροφή του συζύγου, αντιμετωπίζουμε ένα αστείο σενάριο που κρύβει μια
βαθύτερη φιλοσοφική σημασία. Όπως λέει η ιστορία, η γυναίκα υποθέτει ότι ο
σύζυγός της θα είναι τόσο μεθυσμένος που δεν θα προσέξει την παρουσία του
εραστή της στο κρεβάτι τους. Ωστόσο, όταν ο εραστής ακούει τον σύζυγο να
πλησιάζει, πανικοβάλλεται και σκέφτεται είτε να φύγει από το παράθυρο είτε να
κρυφτεί στη ντουλάπα. Η γυναίκα τον διαβεβαιώνει ότι δεν υπάρχει λόγος να ανησυχεί,
υποστηρίζοντας ότι ο σύζυγός της είναι τόσο μεθυσμένος που απλά θα πέσει στο
κρεβάτι και θα κοιμηθεί. Ο σύζυγος εισέρχεται στο δωμάτιο, χωρίς να έχει ιδέα
για το τι συμβαίνει και καταρρέει πάνω στο κρεβάτι.
Εδώ έρχεται η εγελιανή στιγμή της ραδιουργίας. Μετά από λίγα
λεπτά, ο σύζυγος αρχίζει να ανακτά κάποια νηφαλιότητα, ανοίγει τα μάτια του και
παρατηρεί ένα παραπάνω ζευγάρι ποδιών στο τέλος του κρεβατιού. Μπερδεμένος,
ρωτά τη γυναίκα του, εκφράζοντας την σύγχυσή του για τον αριθμό των ποδιών που
βλέπει. Η γυναίκα του, χρησιμοποιεί ένα εγελιανό επιχείρημα κατά της
αντικειμενικότητας. Απορρίπτει την παρατήρηση του συζύγου, αποδίδοντάς τη στη
μεθυσμένη του κατάσταση. Για να αποδείξει το επιχείρημά της, του προτείνει ένα
πείραμα: ο άνδρας πρέπει να σηκωθεί, να πάει στην πόρτα και να κοιτάξει πίσω
στο κρεβάτι. Αυτός συμφωνεί και το πράττει, συνειδητοποιώντας ότι υπάρχουν μόνο
τέσσερα πόδια – δύο που ανήκουν σε αυτόν και δύο που ανήκουν στη γυναίκα του. Ο
άνδρας εξαίρεσε τον εαυτό του από τον υπολογισμό, οδηγώντας στο φαύλο κύκλο των
παραισθήσεων πολλαπλασιασμού των ποδιών.
Αυτό το ανέκδοτο υπενθυμίζει ότι η αποκλεισμένη παρουσία του
υποκειμένου, μπορεί να παραμορφώσει την αντίληψή μας για την αλήθεια. Το λάθος
του άνδρα ήταν ότι πίστευε ότι δεν ήταν πλέον μεθυσμένος, αν και η αντίληψή του
εξακολουθούσε να επηρεάζεται από την μέθη. Αυτό είναι ένα παράδειγμα της ουσίας
της φιλοσοφίας του Hegel – η οποία επικαλείται τη συμπερίληψη του υποκειμένου
στην κατανόησή μας για την πραγματικότητα. Αυτό το μάθημα ισχύει για έξυπνους
αναλυτικούς φιλοσόφους και την προσπάθειά τους να κατανοήσουν την
πραγματικότητα. Ενώ προσεγγίσεις όπως η εξελιξιμότητα, μπορεί να προσπαθούν να
αντικειμενοποιήσουν την πραγματικότητα, το φιλοσοφικό πρόβλημα παραμένει πιο
πολύπλοκο. Απαιτείται η συμπερίληψη του υποκειμένου για να κατανοήσουμε την
πλήρη πολυπλοκότητα της πραγματικότητας.
Διαστροφές
Το ακόλουθο θέμα είναι βαθιά ανησυχητικό και αναδεικνύει την διαστροφική φύση του σύγχρονου κόσμου μας. Φαίνεται ότι οι Ναζί είχαν σχεδιάσει ένα απλό μεταλλικό αντικείμενο που μοιάζει με κρατήρα, αλλά ήταν κατασκευασμένο για σκοτεινό σκοπό. Αυτό το αντικείμενο χρησιμοποιήθηκε ως μέθοδος βασανιστηρίων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αρχικά αυτή η πληροφορία με σόκαρε και έτσι ένιωσα την ανάγκη να επαληθεύσω την ύπαρξή του, για να αποφύγω κάθε κατηγορία ψευδούς πληροφόρησης. Έκανα αναζήτηση στο Google και έγραψα στο πεδίο της αναζήτησης τους όρους "μπαλοδιαλύτες" και "γεννητικά όργανα" και με απογοήτευση διαπίστωσα ότι υπάρχουν πράγματι ιστότοποι που διαφημίζουν και πωλούν τέτοιες συσκευές για σαδομαζοχιστικούς σκοπούς. Αυτά τα βιομηχανικής ποιότητας εργαλεία, μπορεί να κοστίζουν αρκετές εκατοντάδες δολάρια και σχεδιάστηκαν ειδικά για να προκαλούν πόνο με συμπίεση και βασανισμό των αρσενικών γεννητικών οργάνων. Είναι μια τρομακτική αποκάλυψη ότι αυτό που ήταν ένα τρομακτικό μέσο βασανιστηρίων πριν από λίγες δεκαετίες, έχει γίνει τώρα εμπόρευμα που προσφέρει ηδονή.Αυτό είναι ένα παράδειγμα του κόσμου στον οποίο ζούμε - ένας κόσμος όπου τέτοιες αποτρόπαιες συσκευές είναι διαθέσιμες για αγορά, ενώ η παραμικρή παρανόηση στην ομιλία μας μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές συνέπειες όπως “κατάργησή” μας ή η δημόσια κατακραυγή. Είναι ένα αποτρόπαιο παράδειγμα της διαστροφής των προτεραιοτήτων και των αξιών της κοινωνίας μας. Αυτές οι ειρωνικές συνθήκες με αφήνουν κυριολεκτικά άναυδο καθώς η παράλογη αναστροφή του ηθικού πυρήνα μας ξεπερνά την κατανόησή μου. Αυτή η αντιθετική αντίθεση μεταξύ της διαθεσιμότητας συσκευών βασανιστηρίων και της μη ανοχής απέναντι σε απλές λεκτικές λάθος εκφράσεις, είναι ίσως το πιο αηδές αστείο που θα μπορούσαν να φανταστούν ο Hegel και ο Bohr
