Robert Desnos: Ποτάμια που συντρίβονται εντός μου

Η κοσμική υπερρεαλιστική εβραϊκή ποίηση του Robert Desnos

(μετάφραση/επιμέλεια: Κωνσταντίνος Σύρμος)

«Για να το καταλάβω πραγματικά, έπρεπε να προσπαθήσω να το μεταφράσω», είπε ο Νεοϋορκέζος ποιητής Lewis Warsh στον φίλο και συνάδελφό του David Rosenberg, αναφερόμενος στο έργο του Γάλλου υπερρεαλιστή Robert Desnos, και συγκεκριμένα στο έργο του Desnos που έχει τίτλο «Η νύχτα των άχαρων νυχτών».

Ως καλλιτεχνικά κινήματα, το νταντά και ο υπερρεαλισμός παρουσίασαν μια ριζική ρήξη με την παράδοση της ευρωπαϊκής τέχνης. Ήταν επίσης τα πρώτα μεγάλα καλλιτεχνικά κινήματα που μετρούσαν στις τάξεις τους σημαντικό αριθμό Εβραίων καλλιτεχνών. Ο Robert Desnos ήταν ένας από αυτούς: ένας εμβληματικός ποιητής -αλλά και, αργότερα, δημοσιογράφος, κριτικός, ακτιβιστής και πολλά άλλα, ενσάρκωσε το ήθος του υπερρεαλισμού, ή τουλάχιστον έτσι έγραψε ο ιδρυτής του κινήματος André Breton στο Σουρεαλιστικό Μανιφέστο του: «Ο Robert Desnos, αυτός που, περισσότερο από οποιονδήποτε από εμάς, έχει ίσως πλησιάσει περισσότερο στην υπερρεαλιστική αλήθεια ... μιλάει υπερρεαλιστικά κατά βούληση. Η εξαιρετική του ευελιξία στο να ακολουθεί προφορικά τη σκέψη του αξίζει για μας όσο και οποιοσδήποτε αριθμός υπέροχων ομιλιών που χάνονται, καθώς ο Desnos είχε καλύτερα πράγματα να κάνει από το να τις καταγράφει. Διαβάζει τον εαυτό του σαν ένα ανοιχτό βιβλίο και δεν κάνει τίποτα για να συγκρατήσει τις σελίδες, οι οποίες φεύγουν στα ανεμοδαρμένα απόνερα της ζωής του».

Σήμερα, είναι δύσκολο να σκεφτεί κανείς τον Desnos και τα «ανεμοδαρμένα απόνερα της ζωής του», να διαβάσει ακόμη και το πρώιμο έργο του, χωρίς να σκεφτεί τη διαφαινόμενη μοίρα που τον περίμενε μέσα σε δύο δεκαετίες από τη δημοσίευση του μανιφέστου: Το 1944, μετά από χρόνια γενναίου αγώνα ως μέλος της γαλλικής Αντίστασης, συνελήφθη από την Γκεστάπο, εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς και τελικά μεταφέρθηκε στο Τερεζίν, όπου υπέκυψε στον τύφο το 1945.

Πίσω στη δεκαετία του 1920, ωστόσο, γιος ενός εύπορου Εβραίου ιδιοκτήτη καφενείου, ο Desnos απομακρύνθηκε από τις προσδοκίες της οικογένειάς του για να σπουδάσει λογοτεχνία. Υπεραμύνθηκε από τους συναδέλφους του υπερρεαλιστές για την πρωτοπορία του στην τεχνική της αυτόματης γραφής − τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας προσπαθεί να παραδώσει την εξουσία πάνω στο έργο του στη ροή του υποσυνείδητου και παραμένει σε μεγάλο βαθμό ανυποψίαστος για το αποτέλεσμα καθ' όλη τη διάρκεια της διαδικασίας σύνθεσης. Η αυτόματη γραφή μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους: γράφοντας τόσο γρήγορα ώστε οι σκέψεις να σπάσουν τα λογικά τους μοτίβα, γράφοντας μισοκοιμισμένοι ή υπό την επήρεια αλκοόλ ή ναρκωτικών. Σε υπερρεαλιστικές συγκεντρώσεις, ο Desnos, προφανώς, έπεφτε σε ένα είδος έκστασης και χωρίς εξωτερικά ερεθίσματα προχωρούσε στη σύνθεση.

Λίγο καιρό μετά τη δημοσίευση της «Νύχτας των άχαρων νυχτών» τη δεκαετία του 1930, ο Desnos ξεκίνησε τη δημοσιογραφική του καριέρα και έγραφε για το ραδιόφωνο. Κατά κάποιον τρόπο, το ποίημα αυτό αποτέλεσε το αποκορύφωμα της ενασχόλησης του Desnos με τον υπερρεαλισμό, αλλά και την απόληξή της. Το ποίημα, όπως γράφει ο Rosenberg στον επίλογο, «επικαλείται κάθε τρόπο από το έπος μέχρι το λυρικό... Είναι ένα σόλο θέατρο του μπλουζ, μια ενορχήστρωση της απελπισίας που ανυψώνεται στο επίπεδο ενός μετα-διαβολικού μεταπολεμικού αποχαιρετισμού στον ρομαντικό, ανεκπλήρωτο έρωτα». Τον έρωτα, δηλαδή, για τη βελγική Γαλλίδα τραγουδίστρια Yvonne George, η οποία πέθανε λίγο καιρό μετά τη δημοσίευση του ποιήματος. Ιδού οι δύο πρώτες στροφές του:

Φρικτή νύχτα, σάπια και παγωμένη,

Νύχτα ανάπηρων φαντασμάτων φυτών της σήψης

πυρακτωμένη νύχτα, φλόγα και φωτιά στους λάκκους,

Σκιές σκοταδιού χωρίς λάμψη, διπροσωπία και ψέματα.

Ποιος βλέπει ποτάμια να συντρίβονται εντός του;

Αυτόχειρες, παραβάτες, θαλασσοπόροι; Εκρήγνυνται

Κακοήθεις όγκοι στο δέρμα των φευγαλέων σκιών

«αυτά τα μάτια με έχουν ήδη δει», φωνές αντηχούν!

Αυτό δεν είναι καθόλου ένα ερωτικό ποίημα, ούτε το σκηνικό μιας ρομαντικής συνάντησης. Δεν πρόκειται για το Παρίσι, ούτε για τη Νέα Υόρκη, ούτε για κάποια αναγνωρίσιμη τοποθεσία. Οι στίχοι, μάλλον, ανήκουν σε έναν εφιάλτη ή σε μια δυστοπική κυβερνοπάνκ ταινία. Η σκηνή είναι ζωντανή και τρομακτική, αλλά και κάπως υπερβατική στο μεγαλείο της. Πρόκειται για αποκάλυψη ή για ψυχική κατάρρευση − το είδος όπου δεν ισχύουν κανόνες λογικής. Οι λέξεις «σάπια» και «παγετώδης», για παράδειγμα, φαίνεται να αποκλείουν η μία την άλλη. Η μετατόπιση σε τέτοιες αντιφάσεις δίνει στο ποίημα την αίσθηση μιας συνεχούς, προωθητικής κίνησης, που μορφοποιεί το ονειρικό τοπίο που τρέφεται από τον φόβο και την παραδοξότητα. Η πιο εντυπωσιακή εικόνα εδώ, τα «ανάπηρα φαντάσματα», φέρνει στο νου, πάνω απ' όλα, τον πόλεμο: Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, σημαντικές μάζες Γάλλων στρατιωτών επέστρεψαν στην πατρίδα τους βαριά τραυματισμένοι και ακρωτηριασμένοι.

Ο Warsh, ήδη τότε ένας αριστουργηματικός ποιητής, πήρε ελευθερίες με το κείμενο, μετασχηματίζοντάς το αντί να το μεταφράσει κυριολεκτικά. Η έναρξη της δεύτερης στροφής, "Qui me regarde ainsi au fracas des rivières?" κυριολεκτικά θα σήμαινε κάτι σαν: «Ποιος με κοιτάζει έτσι στη συντριβή των ποταμών;». Αντ' αυτού, ο Warsh επιλέγει να κατευθύνει το βλέμμα, και τη συντριβή των ποταμών προς τα μέσα, και αυτή η διαφορά είναι σημαντική. Το ερώτημα που θέτει ο Desnos είναι πνευματικό: ρωτάει: ποιος είναι εκεί για να δει τον ποιητή και την αποκάλυψη που εκτυλίσσεται γύρω του. Υπάρχει μια βιβλική, ψαλμωδική απήχηση σε αυτή την έκκληση, ακόμη και όταν δίνει τη θέση της στην απελπισία. Ο Warsh, ωστόσο, θέτει το ερώτημα τού: τι χρειάζεται για να είσαι ποιητής και απαντά με την ίδια αναπνοή: Να είσαι ποιητής σημαίνει να είσαι μάρτυρας της συντριβής μέσα σου. Μεταφράζοντας μόλις δυόμισι δεκαετίες μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, το Ολοκαύτωμα και τον τραγικό θάνατο του Desnos, για τον Warsh, το πνευματικό ερώτημα δεν είναι πλέον επίκαιρο.

Έχοντας διαβάσει τη μετάφραση, τη δεκαετία του 1970, ο Rosenberg τη δημοσίευσε ολόκληρη στο περιοδικό του The Ant's Forefoot, αφιερώνοντάς της ολόκληρο το τεύχος. Τύπωσε 200 αντίτυπα και τα έστειλε, κυρίως στους καλλιτέχνες φίλους των δύο ποιητών, τη σχολή της Νέας Υόρκης, η οποία χαιρέτισε την άφιξη του τόμου με μεγάλο ενθουσιασμό.

Σε μια συνέντευξη στο Zoom, ο Rosenberg μίλησε, αναπολώντας τη συζήτηση με τον Warsh και την παρόρμηση να μεταφράσει το ποίημα. «Δεν ήταν κάτι που έκανε προγραμματικά με οποιονδήποτε τρόπο. Για εμάς, η επέκταση ή η αναδιαμόρφωση της συνειδητής επίγνωσης, αισθητικά − ήταν στην πραγματικότητα πιο πολιτικά επαναστατικό από την πολιτική». Με άλλα λόγια, το έργο ολοκληρώθηκε με έναν τρόπο που ερχόταν σε αντίθεση με την κυρίαρχη ακαδημαϊκή προσέγγιση της μετάφρασης: Για τον Warsh, αυτό δεν ήταν μια δουλειά, ούτε καν μια ακαδημαϊκή διερεύνηση, αλλά μια μάλλον προσωπική υπόθεση, μια προσπάθεια να κατανοήσει την καταγωγή του και την πορεία της ποιητικής παράδοσης που κληρονόμησε, ενώ, ταυτόχρονα, την επεξεργαζόταν εκ νέου.

Αναλογιζόμενος το έργο του Desnos, ο Rosenberg επεσήμανε: «Είναι σαφές ότι η εβραϊκότητά του δεν τον επηρέασε πολύ ως Γάλλο ποιητή, και αυτό ίσχυε για μένα, και ίσχυε για τον Lewis. Δεν σκεφτόμασταν σχεδόν καθόλου το ότι είμαστε Εβραίοι... Το Ολοκαύτωμα ήταν μια τόσο καθοριστική στιγμή στη λογοτεχνική συνείδηση, στην καλλιτεχνική συνείδηση, που βρισκόμασταν σχεδόν σε μια νέα εποχή − δηλαδή, επίσης, να πούμε ότι ήμασταν μάλλον αφελείς. Δεν γνωρίζαμε πολύ ιστορία, πραγματική ιστορία. Ήμασταν δεμένοι με την καλλιτεχνική ιστορία».

Οι δύο ποιητές θα διακρίνουν τελικά το πολιτικό υπόβαθρο της σχέσης μεταξύ της υπερρεαλιστικής αισθητικής και της εβραϊκότητας ορισμένων μελών της. Αυτό που διέκρινε το νταντά και τον υπερρεαλισμό από τα προηγούμενα λογοτεχνικά κινήματα ήταν ο κοσμοπολιτισμός των καλλιτεχνών: Τόσο πολύ η τέχνη που προηγήθηκε ήταν ριζωμένη στις εθνικές παραδόσεις, ενώ, εδώ, το έργο ξεπερνούσε τα λογοτεχνικά, και κυριολεκτικά, σύνορα. Δεν ασχολήθηκε με την εθνικότητα ή την εθνότητα ή το θρησκευτικό υπόβαθρο: Όλα αφορούσαν τα «ποτάμια που συντρίβονται εντός μας», όπως έλεγε το ποίημα. Αυτή η παρόρμηση είναι που οδήγησε τελικά το ναζιστικό κίνημα να επινοήσει τον όρο «Εκφυλισμένη Τέχνη» για να περιγράψει την πρωτοποριακή έκφραση που ενσάρκωναν το νταντά και ο υπερρεαλισμός. Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς πόσο απειλητική ήταν η νέα τέχνη για τα ολοκληρωτικά, εθνικιστικά καθεστώτα. Αυτό εννοούσε η Hannah Arendt όταν έγραφε, στο βιβλίο της Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού, ότι «η διανοητική, πνευματική και καλλιτεχνική πρωτοβουλία είναι... επικίνδυνη για τον ολοκληρωτισμό... πιο επικίνδυνη από την απλή πολιτική αντιπολίτευση».

Ο Desnos μπορεί να μην είχε θέσει συνειδητά ως στόχο να γράψει ένα πολιτικό ποίημα, ή ένα ποίημα, που να συνδέεται, με οποιονδήποτε ρητό τρόπο, με τις εθνικές του ρίζες: Το όνειρο μιας αναμόρφωσης της ευρωπαϊκής συνείδησης δεν ήταν μοναδικό για τους Εβραίους ποιητές. Ωστόσο, είναι λογικό ότι ως κοσμοπολίτης και πολύγλωσσος καλλιτέχνης, που λαχταρούσε να ξεφύγει από την περιθωριακή, μειονοτική του ιδιότητα, ο Desnos λαχταρούσε να υπερβεί τις οστεοποιημένες κατηγορίες για χάρη μιας νέας αρχής. «Μελετάμε άλλες γλώσσες, τα σημάδια και  τους καθρέφτες, ώστε να μπορούμε να κατοικήσουμε στις συζητήσεις ανθρώπων που δεν έχουμε συναντήσει ποτέ», έγραψε ο Warsh, χρόνια αργότερα, στο ποίημά του "Omen". Σε αυτή τη συνομιλία συντονίστηκε ο Warsh, ακόμη και όταν δούλεψε επίσης σκληρά για τη μακρά και εξαιρετική διαδρομή του ποιήματος που μεταφέρει τον αναγνώστη του από μετα-αποκαλυπτικά τοπία σε απόκοσμες ερωτικές δηλώσεις, όπως π.χ.:

Τα δίνω όλα σε σένα, ως και την καρδιά των φαντασμάτων,

Υπόβαλέ τη στο μοιραίο και λεπτεπίλεπτο μου μαρτύριο

Φύγε για να εξαφανιστείς στις δύο γραμμές ενός βιβλίου

χωρίς να έχω επικαλεστεί τη βραδιά των εραστών.

Τι είναι η καρδιά ενός φαντάσματος; Φαίνεται ότι η καρδιά που χτυπάει είναι αυτό ακριβώς που λείπει από τα φαντάσματα. Αν τα φαντάσματα είναι οι πιο ζωντανές και αδύνατες αναμνήσεις που συνεχίζουν να μας στοιχειώνουν για πολύ καιρό, η καρδιά του φαντάσματος είναι ίσως η δική μας καρδιά των καρδιών, οι πολύτιμες και τραυματικές αναμνήσεις που συνθέτουν αυτό που είμαστε. Τίποτα δεν είναι πιο προσωπικό από αυτό. Όσο σουρεαλιστικό και παράξενο κι αν είναι, αυτό είναι ένα απίστευτα τρυφερό, προσωπικό πράγμα που μπορεί να πει κανείς σε έναν εραστή. Στο γαλλικό πρωτότυπο, φαίνεται ότι τέτοια φαντάσματα θα εξαφανιστούν μέσα στις γραμμές ενός βιβλίου, σαν να διαλύονται μέσα στο ποίημα, στην απόδοση του Warsh, γραμματικά, αυτό που πρόκειται να εξαφανιστεί είναι, λοιπόν, «τα πάντα».

Ίσως είναι άδικο να διαβάζουμε τον Desnos μέσα από τον φακό της μοίρας του. Ωστόσο, είναι επίσης αλήθεια ότι η ποίηση ήταν πάντα συνδεδεμένη με την προφητεία, με την πρόσβαση στη γλώσσα που ήταν αρκετά φορτισμένη με νόημα ώστε να αποκαλύπτει περισσότερα από την πρόθεσή της. Τι άλλο μπορεί κανείς να αποδώσει σε στίχους όπως αυτοί, που ηχούν από τραγωδία και ελπίδα ταυτόχρονα:

Απόδραση από το νερό, τις φυλακές, την αγχόνη,

Αντίο, αποχωρώ σαν κάποιος που μελανιάζει το πρωί.

Δεν υπάρχουν μέρη που να έχουν την απόσταση

των λέξεων: Σε αγάπησα! που ψιθυρίζεται από μακριά.

____________
πηγή: tablet magazine
κείμενο του: Jake Marmer