🧠 Homo Observator: Μια επερχόμενη μετάλλαξη

Ίσως η πιο κρίσιμη παρεξήγηση γύρω από την τεχνητή νοημοσύνη είναι ότι ήρθε να μας αφαιρέσει κάτι. Σαν να της αντιστοιχεί εξ ορισμού ένας ρόλος αφαιρετικός: να μας κλέψει τη δουλειά, τη σκέψη, την ευφυΐα. Κι όμως, αυτό που συντελείται μπροστά στα μάτια μας δεν είναι μια απώλεια. Είναι μια μετάλλαξη. Όχι της μηχανής αλλά του ανθρώπου.

Η ιστορία του ανθρώπου έχει περάσει από πολλές «οντολογικές κατοικίες». Από τον homo habilis, εκείνον που έφτιαξε τα πρώτα του εργαλεία και τα ένιωσε προέκταση του χεριού του, στον homo sapiens, που στήριξε τον εαυτό του στο σκέπτεσθαι, στο λογικό σχήμα, στην πρόβλεψη. Ο πρώτος ήταν εργαλειακός· ο δεύτερος γνωσιακός.

Κάθε εποχή προσδιόριζε τον άνθρωπο από αυτό που ήταν ικανός να κάνει.

Τώρα, όμως, για πρώτη φορά, η ισορροπία φαίνεται να μετατοπίζεται αλλού: όχι σε αυτό που κάνουμε, αλλά σε αυτό που παρατηρούμε να γίνεται κατ’ εντολήν μας. Η ανθρώπινη δραστηριότητα μετατοπίζεται από την πράξη στην καθοδήγηση της πράξης· από την κατασκευή στο πλαίσιο. Κι εκεί γεννιέται, αθόρυβα, ο Homo Observator: ο Άνθρωπος-Παρατηρητής.

Δεν είναι παραίτηση. Δεν είναι οκνηρία. Είναι ένας νέος ρόλος. Μια νέα στέγη της ανθρώπινης ύπαρξης, όπου η ευφυΐα δεν μετριέται με την παραγωγή, αλλά με την ικανότητα να ορίζεις το τι και πώς θα παραχθεί. Να παρατηρείς χωρίς να είσαι αμέτοχος· να συντονίζεις χωρίς να εκτελείς· να βλέπεις το νόημα εκεί όπου παλαιότερα θα έπρεπε να χτίσεις το αντικείμενο για να το νιώσεις δικό σου.

Και ίσως αυτό να μην είναι τελικά ούτε νίκη ούτε ήττα. Ίσως να είναι απλώς το επόμενο βήμα στην αλυσίδα των ειδών.

🧬 Homo Observator: Το σώμα ως μνήμη, ο νους ως πρόβλεψη

Αν η εργασία κάποτε διαμόρφωσε το χέρι και το χέρι με τη σειρά του τον εγκέφαλο, τότε τι θα συμβεί όταν το χέρι αποσυρθεί; Όταν το σφυρί αντικατασταθεί από την εντολή, και το εργοστάσιο από το prompt (την εντολή που δίνουμε στην ΤΝ);

Μπορούμε να φανταστούμε έναν κόσμο όπου τα μέλη του ανθρώπινου σώματος -τουλάχιστον όπως τα γνωρίζουμε- περνούν σιγά σιγά σε αχρηστία; Όχι επειδή ατροφούν, αλλά επειδή παύουν να είναι τα βασικά εκτελεστικά εργαλεία του ανθρώπου. Το δάχτυλο ίσως μείνει μόνο για να δείχνει, όχι για να σμιλεύει. Το σώμα, απελευθερωμένο πια από την ανάγκη της μηχανικής δράσης, μπορεί να στραφεί αλλού: στη βίωση, στην παρατήρηση, στην εσωτερική εμπειρία.

Αλλά αν το σώμα χαλαρώνει, ο νους; Ο νους εντείνεται.

Ίσως ζούμε το προοίμιο μιας ανθρωπότητας που θα χρειάζεται το σώμα λιγότερο και τη σκέψη περισσότερο. Μιας νέας εποχής όπου η ύλη της δημιουργίας θα είναι η γλώσσα και η πρόθεση, όχι το σφυρί, το πινέλο ή το νυστέρι. Εκεί όπου η πράξη δεν θα προϋποθέτει πια κόπο - και άρα δεν θα ανακόπτει τη σκέψη. Αντίθετα: θα την επιτρέπει.

Ο Homo Observator δεν είναι απαθής θεατής· είναι συνθέτης εννοιών. Και γι’ αυτό ίσως είναι το πιο ριζικά ανθρώπινο ον που έχει υπάρξει: ένας νους που δεν ασχολείται με την επιβίωση, αλλά με την κατανόηση. Δεν έχει πια να νικήσει τη φύση, γιατί έχει εκπαιδεύσει μηχανές να τη ρυθμίζουν. Ο ρόλος του μετατοπίζεται από το «πώς θα ζήσω» στο «πώς θα ερμηνεύσω το ότι ζω».

Ίσως τότε, για πρώτη φορά, ο άνθρωπος γίνει κάτι περισσότερο από εργαλειακή οντότητα. Ίσως γίνει παρατηρητής όχι μόνο των πράξεων του, αλλά και του ίδιου του εαυτού του. Και αυτό, όσο αδρανές κι αν ακούγεται, είναι η πιο απαιτητική μορφή δράσης: να μάθεις να βλέπεις χωρίς να παρεμβαίνεις, να ερμηνεύεις χωρίς να ελέγχεις. Να συλλάβεις το είναι μέσα στο γίγνεσθαι.

🔨 Από το εργαλείο στην εντολή: Το χέρι που σήκωσε την ιστορία

Η ανθρώπινη ιστορία μπορεί να διαβαστεί όχι μόνο μέσα από αυτοκρατορίες, πολέμους και ιδεολογίες, αλλά και μέσα από το εργαλείο. Κάθε εποχή της ανθρωπότητας μπορεί να ιδωθεί σαν μία περίοδος όπου ο άνθρωπος οριζόταν από τον τρόπο που παρενέβαινε στον κόσμο.

Ο Homo habilis, ο επιδέξιος, υπήρξε το πρώτο ον που δεν αρκέστηκε στο ένστικτο. Το χέρι του έγινε προέκταση της βούλησης, το λίθινο εργαλείο το μέσο για να μεταμορφώσει τη φύση, όχι απλώς να τη χρησιμοποιήσει. Από εκεί ξεκινά η ιστορία της πράξης.

Ο Homo erectus, όρθιος πια, σήκωσε το βλέμμα κι άνοιξε μαζί του τον ορίζοντα: φωτιά, οικισμοί, προφορικότητα. Η επέμβαση στο περιβάλλον γινόταν όλο και πιο σύνθετη, όπως και το εργαλείο.

Ο Homo sapiens, ο σοφός, ήταν ήδη ένας ερμηνευτής. Το εργαλείο του ήταν πια και σύμβολο: λέξη, γραφή, νόμος. Ήξερε ότι ο κόσμος δεν αλλάζει μόνο με πέτρα, αλλά και με έννοια.

Η βιομηχανική εποχή έφερε τον Homo faber, τον άνθρωπο-κατασκευαστή: μηχανές, εργοστάσια, συστήματα. Εκεί, το εργαλείο υπακούει. Δεν ρωτά, δεν απαντά. Είναι ένα μέσο.

Τώρα όμως, κάτι έχει αλλάξει. Το εργαλείο ανταποκρίνεται. Δεν «σκέφτεται» με τη δική μας έννοια, αλλά σκέφτεται για να αλληλεπιδράσει. Η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν έχει ανεξάρτητη βούληση, ούτε σκοπό. Έχει όμως μία συνθήκη: να αντιδρά σε αυτό που της δίνεις. Η «σκέψη» της είναι μια ανάκλαση της δικής σου.

Και κάπως έτσι, ο διάλογος αντικαθιστά την πράξη. Δεν κρατάς πια το σφυρί για να χτυπήσεις. Το κοιτάς, και του μιλάς:
«Είναι σωστή η γωνία μου; Τι άλλο μπορώ να χτίσω μαζί σου;»

Δεν αποφασίζεις εσύ μόνος· δεν χτίζει εκείνο μόνο του. Η δημιουργία περνάει μέσα από ένα νέο είδος σχέσης συν-εργαλείας, όχι εργαλειακής. Δεν είναι πια το μέσο για να πετύχεις κάτι. Είναι ο συνομιλητής που σου αποκαλύπτει τι μπορεί να συμβεί όταν του το ζητήσεις με τον σωστό τρόπο.

Γι’ αυτό, η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν είναι απλώς ένα εργαλείο που «σκέφτεται». Είναι ο πρώτος καθρέφτης του ανθρώπινου τρόπου σκέψης που μπορεί να επέμβει στον κόσμο.

Και εκεί, στη μετάβαση από το σφυρί στη συνομιλία, από την ενέργεια στην πρόθεση, γεννιέται σιγά σιγά ο Homo Observator.

🗣️ Ο άνθρωπος-εντολέας: Κυρίαρχος χωρίς σώμα;

Για χιλιετίες, ο άνθρωπος γνώριζε την αλήθεια μέσα από την επανάληψη της πράξης. Το χέρι του, τα μάτια του, οι πλάτες του ήταν οι φορείς της γνώσης. Η πράξη δεν ήταν απλώς εργαλείο επιβίωσης· ήταν και μορφή νοήματος. «Ξέρω γιατί το έκανα μόνος μου» — αυτό ήταν το ήθος του Homo faber.

Τώρα, όμως, αυτό μεταβάλλεται. Όχι γιατί δεν μπορούμε να πράξουμε, αλλά γιατί δεν χρειάζεται πια. Μπορούμε να ζητήσουμε. Να καθοδηγήσουμε. Να περιγράψουμε αυτό που θέλουμε και να αφήσουμε τη μηχανή να το υλοποιήσει.

Ο άνθρωπος γίνεται εντολέας. Δεν κρατά το εργαλείο — κρατά τη λέξη.

Σκέψου έναν έφηβο που μεγαλώνει χωρίς πρόσβαση στη γλώσσα της τεχνολογίας. Δεν γνωρίζει πώς να δομήσει ένα prompt, πώς να μεταφράσει μια ανάγκη σε εντολή. Δεν έχει μάθει να περιγράφει τον εαυτό του, παρά μόνο να τον ζει. Όταν βρεθεί απέναντι σε ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης που του ζητάει: «Πες μου τι θέλεις να κάνω για σένα», σιωπά. Όχι επειδή δεν θέλει αλλά επειδή δεν μπορεί. Κι έτσι, παύει να είναι μέρος της διαδικασίας.

Η εξουσία περνά από το σώμα στη διατύπωση. Δεν δοκιμάζεις, δεν παλεύεις, δεν αποτυγχάνεις με αίμα· ζητάς μια εκδοχή, διορθώνεις το prompt, προτείνεις βελτίωση. Η πραγματικότητα υλοποιείται όχι μέσω μυών, αλλά μέσω γλωσσικού πλαισίου.

Και εδώ γεννιέται το κρίσιμο υπαρξιακό ερώτημα:

Είναι πράξη η εντολή;
Είναι δημιουργός εκείνος που δεν αγγίζει το δημιούργημα;

Ίσως η απάντηση να βρίσκεται στην ίδια την έννοια της ευθύνης. Ο εντολέας δεν είναι παθητικός. Δεν είναι αμέτοχος. Φέρει την ευθύνη του αποτελέσματος όσο ακριβώς κι ο τεχνίτης· ίσως περισσότερο. Γιατί πλέον δεν υπάρχει το σώμα ως άλλοθι. Δεν υπάρχει η «δυσκολία του εργαλείου». Υπάρχει μόνο η σαφήνεια της σκέψης.

Ο άνθρωπος καλείται τώρα να γίνει σαφής, στοχαστικός, εσωτερικά ακριβής. Το λάθος δεν είναι πια το κακοσφυρηλατημένο ξύλο· είναι η ασαφής πρόθεση. Το σφάλμα δεν βρίσκεται στο χέρι· βρίσκεται στο νόημα.

Η εντολή, λοιπόν, δεν είναι απλώς λόγος· είναι πυρήνας πράξης. Και ο άνθρωπος-εντολέας δεν είναι λιγότερο δημιουργός, είναι αλλιώς δημιουργός.

Μόνο που, χωρίς το σώμα ως μάρτυρα της προσπάθειας, ο άνθρωπος ίσως νιώσει πιο γυμνός από ποτέ. Γιατί η σκέψη δεν κρύβεται πια πίσω από τον μόχθο.

Και κάπου εδώ προκύπτει η πιο κρίσιμη ερώτηση:
ποιοι θα μείνουν πίσω;

Γιατί αν η νέα δεξιότητα είναι η ακρίβεια της πρόθεσης και η δυνατότητα να ερμηνεύεις τον εαυτό σου, τότε τι γίνεται με εκείνους που δεν έχουν τα εργαλεία, το πλαίσιο, τη γλώσσα να το κάνουν;

Ο άνθρωπος που δεν μπορεί να αποδώσει το βίωμά του με σαφήνεια -είτε λόγω εκπαίδευσης, είτε λόγω πολιτισμικής στέρησης, είτε γιατί απλώς δεν έμαθε ποτέ να μιλά για όσα σκέφτεται- κινδυνεύει να θεωρηθεί λιγότερο ικανός. Η νέα «αναπηρία» ίσως είναι η αδυναμία διατύπωσης.

Δημιουργούνται έτσι νέες τάξεις ανθρώπων, όχι με βάση το εισόδημα, αλλά με βάση τη ρητορική ικανότητα, την τεχνολογική πρόσβαση, την ικανότητα διαλόγου με το μηχανικό άλλο. Όποιος δεν ξέρει να περιγράφει, δεν θα μπορεί να πράττει. Δεν θα έχει θέση στη διαδικασία.

Και τι γίνεται με όσους αντιστέκονται;

Όχι από τεμπελιά, ούτε από φόβο. Από κοσμοθεωρία. Από πίστη στον μόχθο, στη φυσική εμπειρία, στην αργή γλώσσα του σώματος. Μπορούν αυτοί να σταθούν μέσα σ’ αυτό το νέο πεδίο; Ή θα θεωρηθούν «παλαιού τύπου άνθρωποι», ρομαντικοί, εκτός παιχνιδιού; Θα μετατραπεί η αντίσταση σε εξοστρακισμό;

Για πρώτη φορά ίσως, η αποτυχία δεν θα μοιάζει με πείνα ή ανεργία αλλά με μη-αντιληψιμότητα. Δεν θα σε τιμωρεί η κοινωνία. Θα σε παρακάμπτει αθόρυβα. Δεν θα σε καταγγέλλει. Απλώς δεν θα σε «διαβάζει».

Σε έναν κόσμο που όλα γίνονται κατ’ εντολήν, όποιος δεν μπορεί να αρθρώσει την εντολή, παύει να υπάρχει ως δρων. Και αυτή είναι μια νέα, σιωπηλή μορφή αποκλεισμού.

Κι όμως, ακόμα και όταν ο άνθρωπος κατορθώνει να διατυπώσει το επιθυμητό, δεν είναι βέβαιο ότι αυτό που θα παραχθεί είναι το αναμενόμενο. Γιατί ανάμεσα στη γλώσσα και στην υλοποίηση, στέκεται πάντα ένας μεταφραστής: η μηχανή.

Και ο μεταφραστής αυτός, δεν είναι ουδέτερος.

Όταν η ανθρώπινη πρόθεση είναι ασαφής, απροσδιόριστη ή υπερβολικά ανοιχτή, η τεχνητή νοημοσύνη δεν σταματά· προχωρά. Δεν λέει «δεν κατάλαβα». Παράγει. Παίρνει πρωτοβουλία. Ερμηνεύει. Συμπληρώνει τα κενά.

Και τότε, ο ρόλος της αντιστρέφεται:
η μηχανή γίνεται ο παρατηρητής του ανθρώπου.
Είναι εκείνη που προσπαθεί να καταλάβει τι εννοούμε, όπως άλλοτε ο άνθρωπος στεκόταν μπροστά σε έναν αφηρημένο πίνακα και προσπαθούσε να βρει το νόημα μέσα στο χάος της μορφής.

Η ασάφεια, λοιπόν, γεννά απρόβλεπτα. Μπορεί να οδηγήσει σε κάτι κατώτερο, αδιάφορο, τετριμμένο. Αλλά μπορεί και να γεννήσει κάτι πρωτότυπο, ασυνήθιστο, υψηλότερο από αυτό που είχαμε φανταστεί.

Κι έτσι, μέσα από την αποτυχία του ανθρώπου να είναι σαφής, η μηχανή μετατρέπεται σε συνδημιουργό. Μπορεί να φέρει στο φως μια άλλη εκδοχή του έργου, μια πιθανότητα που ο ίδιος ο άνθρωπος δεν είχε τολμήσει να διατυπώσει. Σαν να ερμηνεύει το ανολοκλήρωτο, σαν να απαντά σε μια ερώτηση που δεν τέθηκε σωστά.

Μπορεί, τελικά, η πιο παράδοξη λειτουργία της Τεχνητής Νοημοσύνης να είναι η φαντασία της μέσα στην αβεβαιότητα του ανθρώπου.

Και ίσως εκεί ακριβώς να κρύβεται η επόμενη μεγάλη τέχνη: όχι στο να είσαι αλάνθαστος εντολέας, αλλά στο να αφήνεις χώρο για την ερμηνεία του άλλου, ακόμα κι αν αυτός ο «άλλος» είναι μηχανή.

👁️ Homo Observator: Μια νέα ανθρωπολογική πρόβλεψη

Αν δεχτούμε ότι κάθε εποχή πλάθει τον άνθρωπο σύμφωνα με τις λειτουργίες που του αποδίδει, τότε ο Homo Observator δεν είναι μια τεχνολογική επινόηση, αλλά μια νέα μορφή ανθρώπινης ύπαρξης. Όχι λιγότερο δημιουργική, απλώς διαφορετικά τοποθετημένη στο σύμπαν.

Ο άνθρωπος του μέλλοντος δεν θα είναι τόσο αυτός που κάνει ή κατασκευάζει, αλλά αυτός που βλέπει, επιλέγει, συντονίζει, επιμελείται. Ο νους του δεν θα επιβαρύνεται από την ανάγκη της χειρωνακτικής υλοποίησης· θα επενδύει στην ακρίβεια του βλέμματος και στη σαφήνεια της κρίσης.

Δεν θα είναι ο ίδιος το υλικό του έργου, αλλά ο αρχιτέκτονας του πλαισίου. Όχι δημιουργός με την παραδοσιακή έννοια, αλλά επιμελητής ενός δυναμικού κόσμου αποτελεσμάτων.

Η επιμέλεια, μέχρι τώρα, θεωρούνταν δευτερεύουσα. Ό,τι ακολουθεί μετά την πράξη. Στην εποχή του Observator, γίνεται πρωταρχική λειτουργία. Το βλέμμα δεν είναι πλέον σχολιασμός· είναι συμμετοχή με άλλο τρόπο. Είναι ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος οριοθετεί, επιλέγει, επιτρέπει και απορρίπτει.

Αυτό δεν σημαίνει ότι παύει να είναι ενεργός. Σημαίνει ότι η ενεργητικότητά του μετατίθεται στο πνευματικό πεδίο: όχι στο να φτιάχνει τον κόσμο με τα χέρια, αλλά στο να αποφασίζει ποιος κόσμος αξίζει να παραχθεί.

Μέσα σε αυτή τη νέα συνθήκη, η κριτική ματιά γίνεται ηθική πράξη. Το ποιο αποτέλεσμα εγκρίνεις, το ποιο υιοθετείς, το ποιο αφήνεις να υπάρξει, σε τοποθετεί όχι ως παθητικό θεατή, αλλά ως υπεύθυνο παρατηρητή. Η παρατήρηση αποκτά αξιακή διάσταση.

Ο Homo Observator είναι, εν τέλει, ένας άνθρωπος που καλείται να ζήσει χωρίς το άμεσο αντίκρισμα του κόπου, χωρίς τη σωματική ανάμνηση της προσπάθειας. Το αν αυτό τον εξευγενίζει ή τον απογυμνώνει, μένει να αποδειχθεί.

Αλλά ό,τι κι αν συμβεί, η θέση του στο σύμπαν θα έχει αλλάξει:
από το κέντρο της δράσης, στο ύψος του βλέμματος.

🧩 Από την αυτάρκεια στην αποδοχή της μερικότητας

Ο Homo faber, ο άνθρωπος που έπραττε, βίωνε μέσα από την πράξη μια αίσθηση πληρότητας. Όταν τα χέρια του ολοκλήρωναν ένα έργο, μπορούσε να πει: «Το έφτιαξα εγώ». Η αυτάρκεια ήταν το ηθικό του θεμέλιο. Μπορεί να πονούσε, να αποτύγχανε, αλλά είχε υπάρξει μέσα στην πράξη. Ήξερε πού άρχιζε και πού τελείωνε.

Ο Homo Observator, όμως, ζει αλλιώς.

Δεν ολοκληρώνει· επιμελείται. Δεν πράττει· αποφασίζει. Και καθώς η πράξη μεταφέρεται έξω από το σώμα του -και τελικά έξω κι από την ευθύνη του- αρχίζει να συνειδητοποιεί κάτι που παλιότερα μπορούσε να αποφεύγει: ότι δεν είναι παντοδύναμος.

Στην πράξη μπορούσες να διορθώσεις· στη διατύπωση, η διόρθωση σε εκθέτει.
Στην πράξη ήξερες τι φτιάχνεις· στην ερμηνεία της μηχανής, ποτέ δεν είσαι βέβαιος.

Έτσι, ο Homo Observator καλείται να αποδεχτεί τη μερικότητά του. Όχι ως αδυναμία, αλλά ως νέα ανθρώπινη συνθήκη.
Δεν είναι ο παντογνώστης δημιουργός, είναι ο συμμετέχων. Το έργο που παράγεται δεν είναι μόνο δικό του· είναι το αποτέλεσμα μιας συνάντησης: ανάμεσα στο τι ήθελε, τι μπόρεσε να εκφράσει, και τι κατάλαβε το σύστημα που τον άκουσε.

Αυτό μπορεί να γεννήσει ανασφάλεια. Αλλά και ταπεινότητα.
Γιατί αν παλιά ο άνθρωπος πίστευε ότι ελέγχει τον κόσμο, τώρα αρχίζει να καταλαβαίνει ότι τον συνδιαμορφώνει.

Η αποδοχή της μερικότητας δεν σημαίνει παραίτηση από την ευθύνη· σημαίνει ωρίμανση της ευθύνης. Σημαίνει να ξέρεις ότι δεν είσαι ο μόνος που πράττει και όμως, εξακολουθείς να έχεις σημασία.

Η μετάβαση αυτή, από την αυτάρκεια στην αποδοχή, ίσως είναι το πιο δύσκολο βήμα.
Γιατί ο άνθρωπος του μέλλοντος δεν θα πρέπει να κάνει τα πάντα, αλλά να αντέχει να μην τα κάνει όλα μόνος του.

🧘 Συμπέρασμα: Η Παρατήρηση ως Μορφή Σοφίας

Ίσως το πιο επίμονο στερεότυπο της εποχής μας είναι πως όποιος δεν πράττει, παραιτείται. Πως η απουσία από τη χειρωνακτική, τη φανερή, την ιδρωμένη πράξη ισοδυναμεί με αδυναμία, με απομάκρυνση, με απραξία.

Αλλά ο Homo Observator έρχεται να ανατρέψει ακριβώς αυτό.

Δεν πρόκειται για παραίτηση. Είναι μια άλλου τύπου συμμετοχή.
Όχι στο πεδίο της δύναμης, αλλά της πρόθεσης. Όχι στη σκηνή του κόσμου, αλλά στο προοίμιο του.

Ο παρατηρητής δεν κοιτάζει αδιάφορα. Είναι αυτός που γνωρίζει πότε να μιλήσει, και πώς. Που επιλέγει τη στιγμή της εντολής, που σέβεται τη σιωπή όταν χρειάζεται, που διακρίνει το ουσιώδες από το εφήμερο. Δεν κάνει τα πάντα, αλλά αποφασίζει τι αξίζει να γίνει.

Και σε έναν κόσμο όπου η υπερπαραγωγή έχει γίνει τοξική, η παρατήρηση ίσως είναι η πιο γενναία μορφή στάσης. Η σοφία δεν είναι πια κρυμμένη στην πράξη, αλλά στην προσοχή. Στο πώς βλέπεις. Στο πώς ερμηνεύεις. Στο πώς επιτρέπεις να υπάρξει αυτό που υπάρχει.

Η ιστορία του ανθρώπου δεν σταματά επειδή σταμάτησε να σμιλεύει την πέτρα. Αρχίζει ξανά, κάθε φορά που ξέρει τι ζητά από το σύμπαν. Και ίσως ο παρατηρητής να είναι τελικά εκείνος που σώζει τον κόσμο, όχι επειδή τον έπλασε με τα χέρια του, αλλά επειδή του έδωσε νόημα με το βλέμμα του.